Kể từ ngày 1/7/2025, đất nước ta sẽ chính thức vận hành chính quyền địa phương 2 cấp, gồm cấp tỉnh và cấp xã, đặt dấu mốc lịch sử cho cuộc cách mạng về thể chế và kỷ nguyên vươn mình của dân tộc. Do đó, vị thế, vai trò của cấp ủy, chính quyền cơ sở cũng có một bước phát triển mới, trọng trách nặng nề và đòi hỏi đội ngũ cán bộ cơ sở phải thực sự “vừa hồng, vừa chuyên” với tinh thần phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân cao hơn. Cũng từ ngày 1/7/2025, theo quy định tại Luật Tổ chức Mặt trận Tổ quốc Việt Nam (sửa đổi), các tổ chức chính trị - xã hội như Công đoàn, Hội Nông dân, Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ, Hội Cựu chiến binh… chính thức thống nhất tổ chức và hoạt động trong Mặt trận. Đây không chỉ là thuận lợi về mô hình tổ chức mà còn là “thời cơ vàng” để Mặt trận phát huy vai trò “tai mắt của dân”, là nơi tiếp nhận, phản ánh, giám sát, phản biện các biểu hiện sai phạm ngay từ cấp thôn, xã, phường.

Thực tiễn đã cho thấy, những năm qua, chính quyền xã, phường, thị trấn giữ vai trò thiết yếu trong việc giải quyết những nhu cầu hằng ngày của người dân - từ hộ tịch, đất đai đến an sinh xã hội, an ninh trật tự. Nhiều xã, phường, thị trấn đã thực sự phát huy vai trò của mình, thực sự là “cánh tay nối dài” của Đảng, Nhà nước, “rường cột” của địa phương và “bộ não” điều hành tại cơ sở. Đội ngũ cán bộ cơ sở gần dân, sát dân, thực sự là “công bộc” của dân, đồng cam, cộng khổ, gắn bó với nhân dân trên mọi phương diện của cuộc sống.

Tổng Bí thư Tô Lâm phát biểu chỉ đạo tại Phiên họp thứ 28 của Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Ảnh: Nguyễn Khoa.

Song cũng có nhiều địa bàn, tình trạng nhũng nhiễu, vòi vĩnh dưới nhiều hình thức tinh vi lại âm thầm diễn ra. “Tham nhũng vặt” - tưởng nhỏ nhưng không hề vụn, len lỏi như những chiếc vòi nhỏ trong cỗ máy hành chính, góp phần tạo nên bức tranh trì trệ, méo mó và gây mòn mỏi niềm tin nơi người dân. Các hành vi phổ biến gồm có: Lợi dụng chức vụ để trục lợi trong quản lý đất đai, ngân sách, xây dựng cơ bản; Thiếu minh bạch, tiêu cực trong giải quyết chế độ chính sách; Lãng phí ngân sách, đầu tư dàn trải, sử dụng tài sản, đất đai, phương tiện công sai mục đích; Câu kết với doanh nghiệp để nâng giá thiết bị, rút ruột ngân sách; Trục lợi, ăn chặn nguồn kinh phí, vật chất hỗ trợ thiên tai, bão lụt của nhà nước, địa phương và cộng đồng xã hội…

Trao đổi với phóng viên Tạp chí Lao động và Công đoàn, TS. Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ cho rằng, nguyên nhân chính dẫn đến các biểu hiện trên là một bộ phận cán bộ, đảng viên có nhận thức lệch lạc, cho rằng “cấp xã thì làm gì có tham nhũng lớn”, từ đó lơ là tu dưỡng đạo đức, thiếu ý thức tự rèn luyện. Hệ thống kiểm tra, giám sát ở cấp xã còn yếu, vai trò giám sát của người dân chưa thực chất. Việc kê khai tài sản, thu nhập còn hình thức, chưa có cơ chế kiểm chứng hiệu quả.

TS. Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Pháp chế Thanh tra Chính phủ. Ảnh: Hoàng Thùy.

Bên cạnh đó, hiện tượng cán bộ cơ sở bị kích thích, chạy theo lợi ích bằng mọi giá có nguy cơ hình thành phe nhóm; trình độ chuyên môn và năng lực thực thi công vụ của một số cán bộ còn hạn chế, dễ bị lợi dụng, sa ngã. Tình trạng cả nể trong tổ chức dẫn đến hiện tượng tham nhũng không được xử lý dứt điểm. Khi phát hiện sai phạm, cán bộ cấp xã thường ngại đấu tranh vì “nể nang, sợ mất đoàn kết”, dẫn đến buông lỏng kiểm tra, giám sát. Ngoài ra, tâm lý “làm cán bộ để có chút quyền lợi”, chạy chọt để giữ ghế khiến công tác cán bộ ở cơ sở bị méo mó. Các sự việc bị phát hiện khiến cho Đảng mất cán bộ có kinh nghiệm và quan trọng hơn là làm cho bộ máy chính quyền hoạt động hình thức, không hiệu quả.

Là người nhiều lần có những phát biểu thẳng thắn trước báo giới về vấn đề tham nhũng, tiêu cực, lãng phí ở cơ sở, TS. Nguyễn Viết Chức, Phó Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn Văn hóa - Xã hội của Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam cho rằng, những vụ việc, vụ án xảy ra ở cơ sở có nguyên nhân quan trọng nhất là quyền lực của cán bộ lãnh đạo, quản lý chưa được kiểm soát hiệu quả. Công tác cán bộ còn lỏng lẻo. Cơ chế “một người nhiều quyền” vừa đề xuất, vừa phê duyệt, vừa nghiệm thu đã trở thành lỗ hổng lớn cho tham nhũng vặt và lợi dụng chức trách để trục lợi.

Ông chỉ ra rằng, ở không ít địa phương, chính sự thiếu dân chủ trong sinh hoạt cấp cơ sở, sự buông lỏng giám sát của cộng đồng, của các tổ chức chính trị- xã hội đã khiến cho quyền lực ở cấp xã, phường không được “kiểm tra và đối trọng” đúng mức. Trong khi đó, những người giữ chức vụ lãnh đạo lại có mối quan hệ thân quen, khép kín trong một phạm vi hẹp, dễ dẫn đến tình trạng “vừa đá bóng, vừa thổi còi”, biến tài sản công, nguồn lực chính sách thành công cụ tư lợi.

Chúng ta đều nhận thức rõ rằng, khi quyền lực không đi đôi với trách nhiệm thì cán bộ dễ biến quyền lực thành công cụ tư lợi. Không ít người được bổ nhiệm “đúng quy trình nhưng sai tiêu chuẩn”, thiếu liêm chính, không đủ bản lĩnh đấu tranh, không gương mẫu trước cán dỗ tiền bạc, vật chất nên sa vào tham nhũng, tiêu cực, lãng phí. Khi bộ máy mất kiểm soát thì rất dễ trượt theo quỹ đạo tiêu cực.

Nhìn vào cơ cấu tổ chức từ ngày 1/7/2025, ta thấy bộ máy đơn vị cơ sở gồm: Hội đồng nhân dân (cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương), UBND (cơ quan hành chính nhà nước), các tổ chức chính trị - xã hội (Mặt trận Tổ quốc). Trong các tổ chức này thì đều có hiện tượng tham nhũng, tiêu cực và lãng phí, trong đó nổi trội nhất là các đối tượng có quyền hành trong nội bộ UBND. Ở những địa phương có tốc độ đô thị hóa nhanh, tập trung đông dân cư thì tình trạng tham nhũng, tiêu cực và lãng phí càng nhiều với những “mắt xích” ẩn dấu rất sâu cùng thủ đoạn rất tinh vi.

Cơ quan Cảnh sát điều tra - Công an tỉnh Bắc Giang công bố lệnh khám xét nơi ở của bị can trong vụ án Lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ, xảy ra tại UBND xã Bắc Lũng, Lục Nam.

Đơn cử như tại tỉnh Bắc Giang, cùng với tốc độ phát triển mạnh mẽ trên mọi phương diện, theo thống kê của Phòng Cảnh sát kinh tế, Công an tỉnh Bắc Giang, tính từ năm 2019 đến ngày 20-5-2025, trên địa bàn tỉnh xảy ra 108 vụ án tham nhũng. Trong số đó, án tham nhũng xảy ra ở cấp xã là 57 vụ (xảy ra ở cấp xã là 39 vụ và thôn, tổ dân phố là 18 vụ). Các hành vi vi phạm chủ yếu là lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt tài sản (cấp xã 24 vụ, cấp thôn 16 vụ); tham ô tài sản cấp xã 5 vụ, cấp thôn 2 vụ; nhận hối lộ cấp xã: 5 vụ, giả mạo cấp xã. Số tiền phạm pháp của các đối tượng trong 108 vụ án, vụ việc bị phát hiện dao động từ 800 triệu đồng trở xuống.

Tại Hà Nội, ngày 14-3-2025, Cơ quan Cảnh sát điều tra, Công an thành phố Hà Nội đã ra Lệnh bắt, tạm giữ đối với Đặng Thanh Tùng, nguyên Chủ tịch UBND phường Thanh Trì; Nguyễn Vũ Diêm, Phó Chủ tịch UBND phường Thanh Trì; Bùi Thanh Nhã, Chủ tịch UBND phường Hoàng Liệt (nguyên Đội trưởng Đội quản lý trật tự xây dựng đô thị quận Hoàng Mai); Lê Thanh Thủy, nguyên Đội phó Đội quản lý trật tự xây dựng đô thị quận Hoàng Mai; Trần Văn Quân, Vũ Cát Sự đều là nhân viên quản lý trật tự xây dựng phường Thanh Trì về tội: Nhận hối lộ quy định tại Điều 354 Bộ luật hình sự. Trước vụ việc này, cũng đã có rất nhiều cán bộ cấp phường của Hà Nội bị xử lý kỷ luật và nhận mức án thích đáng vì tội nhận hối lộ trong quản lý trật tự xây dựng.

Cơ quan Cảnh sát điều tra, Công an thành phố Hà Nội ra quyết định bắt 6 cán bộ thuộc UBND các phường Thanh Trì, Hoàng Liệt và Đội Quản lý trật tự xây dựng đô thị (UBND quận Hoàng Mai) về tội “nhận hối lộ”.

Tình trạng này cũng xảy ra tại một số địa phương vùng sâu, vùng xa, địa bàn còn nhiều khó khăn, cán bộ lợi dung cơ chế kiểm soát lỏng lẻo và sự thiếu hiểu biết của người dân để liên kết trục lợi chính sách. Đơn cử như trường hợp ông Hồ Văn Lẹ, cán bộ địa chính xã Đức Xuyên, huyện Krông Nô, Đắk Nông bị khởi tố về hành vi bán 2,4 ha đất tái canh do nhà nước cấp cho dân, chiếm đoạt tài sản; ông Lê Phương Bắc, công chức địa chính xã Bạch Xa, huyện Hàm Yên, Tuyên Quang bị khởi tố, tạm giam vì lợi dụng chức trách để chiếm đoạt tiền làm “sổ đỏ” của người dân; 3 cán bộ xã Tam Mỹ Đông, huyện Núi Thành, Quảng Nam bị khởi tố do lập khống hồ sơ, giao sổ đỏ trái pháp luật hay

Đối với các tổ chức chính trị - xã hội ở cơ sở như Đoàn thanh niên, Phụ nữ, Nông dân, Cựu chiến binh…, dù không có vụ án hình sự được công khai, các trường hợp tham nhũng vặt vẫn có thể xảy ra như can thiệp hồ sơ chính sách, lồng ghép hộ nghèo, yêu cầu “cảm phiếu”... Những hành vi này thường bị ghi nhận dưới dạng đơn tố cáo, phản ánh dư luận được đưa vào kết luận thanh tra hoặc báo cáo nội bộ của chính quyền địa phương.

Ông Hồ Văn Lẹ, cán bộ địa chính xã Đức Xuyên, huyện Krông Nô, Đắk Nông bị khởi tố về hành vi bán 2,4 ha đất tái canh do nhà nước cấp cho dân, chiếm đoạt tài sản.

Điều đáng báo động là, ngay trong những đơn vị cơ sở thuộc lực lượng công an nhân dân - được coi là “thanh bảo kiếm của Đảng” cũng vướng vào các hành vi này. Điển hình là tại TP. Hồ Chí Minh, gần đây, Viện KSND Tối cao vừa ban hành cáo trạng, truy tố bị can Nguyễn Thủy (48 tuổi, cựu Phó trưởng Công an phường Phạm Ngũ Lão, quận 1) và các bị can Nguyễn Thành Luân (36 tuổi, Đại úy), Nguyễn Võ Danh (32 tuổi, Trung úy) về tội Nhận hối lộ và Đưa hối lộ. Trước đó, ngày 6/11/2020, Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an TP. Hồ Chí Minh cho biết đã tống đạt các quyết định khởi tố, thi hành lệnh bắt tạm giam nguyên 7 cán bộ Công an phường Phú Thọ Hòa, quận Tân Phú, gồm: Thiếu tá Phạm Thanh Tuấn (Trưởng Công an phường), Trung tá Lê Văn Quý (Phó trưởng Công an phường), Trung tá Lê Văn Hòa (Phó trưởng Công an phường), Thượng úy Nguyễn Đăng Chiến, Đại úy Nguyễn Đức Hiền, Đại úy Võ Quang Kế và Thượng úy Phạm Ngọc Vy để điều tra về tội “Lạm dụng chức vụ, quyền hạn trong khi thi hành công vụ”.

VI. Lênin đã chỉ rõ: “Tham nhũng, tiêu cực bắt nguồn từ tư tưởng thích chức quyền, ham giàu sang phú quý, “ăn trên ngồi trốc” trong một bộ phận cán bộ, đảng viên, đó là việc lợi dụng chức quyền, vị trí công tác để tư lợi cá nhân, sống ích kỷ, “ăn bám” trên sức lao động của người khác!”. Còn Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng chỉ ra: “Tham ô và lãng phí đều do bệnh quan liêu mà ra”!; “những kẻ tham ô, lãng phí và quan liêu thì phá hoại tinh thần, phí phạm sức lực, tiêu hao của cải của Chính phủ và của nhân dân. Tội lỗi ấy cũng nặng như tội lỗi Việt gian, mật thám”. Dù ở bất cứ cương vị nào, cấp nào, hành vi tiêu cực đến đâu, giá trị tài sản tham nhũng, lãng phí là bao nhiêu… thì người cán bộ đó đã vi phạm chuẩn mực đạo đức và thiếu ý thức trách nhiệm xã hội, là “điểm đen” trong bộ máy công quyền.