Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội, những nghề truyền thống chính là “những sợi chỉ văn hóa” đan dệt nên bản sắc Thủ đô, phản ánh tinh thần “nhân ái, đoàn kết, tự cường” của người Việt. Những nghệ nhân phố cổ Hà Nội, với lòng tận tụy và sự sáng tạo, đang ngày đêm gìn giữ, truyền lửa cho di sản văn hóa phi vật thể, qua đó hiện thực hóa tinh thần “trách nhiệm, sáng tạo” – một yêu cầu trọng tâm được Văn kiện Đại hội XIII của Đảng nhấn mạnh trong chiến lược phát triển văn hóa, con người Việt Nam giai đoạn mới.

Tại số 23 Lương Văn Can, bà Lê Thị Quyến, 85 tuổi, vẫn miệt mài bên chiếc máy may Con Bướm cũ kỹ, may những tà áo dài chuẩn xác đến từng đường kim, mũi chỉ. Sinh ra ở làng Trạch Xá, huyện Ứng Hòa – cái nôi nghề may áo dài đất Bắc, bà Quyến học nghề từ năm 12 tuổi dưới sự hướng dẫn nghiêm khắc của cha. "Chỉ cần ngồi sai tư thế là bị cụ gõ thước vào chân ngay" bà cười, nhớ lại những ngày đầu. Thời ấy chưa có quần áo may sẵn. Cô bé Quyến theo cha khắp phố Hàng Ngang, Hàng Đào nhận may đo, nhanh chóng được các tiểu thư Hà thành tin tưởng.

Bà Quyến kết duyên với ông Lê Thành Vinh, thợ may tài hoa của Trạch Xá. Cả hai lập tiệm Vinh Trạch trên phố Lương Văn Can từ năm 1990, lấy tên ghép từ ông và làng nghề, đã trở thành biểu tượng của nghề may áo dài Hà Nội. Mỗi tà áo bà may không chỉ ôm dáng, sang trọng, mà còn chứa đựng "linh hồn người Việt", như bà tự hào chia sẻ. Từ khách Việt đến du khách Nhật, Pháp, Ấn Độ… ai cũng bị cuốn hút bởi nụ cười hiền hậu và những câu chuyện rổn rảng của bà. Những tấm ảnh du khách trong tà áo dài treo khắp tường nhà là minh chứng cho tay nghề đã vượt mọi rào cản ngôn ngữ.

Du khách mặc áo dài đẹp, không quên chụp ảnh với người tạo ra nó - bà Lê Thị Quyến, 85 tuổi. Ảnh: NVCC

Cách đó không xa, tại số 83 Hàng Bạc, ông Nguyễn Chí Thành, 75 tuổi, cần mẫn chạm khắc trang sức trong căn nhà cổ hơn 100 năm tuổi. Là thế hệ thứ ba của gia đình kim hoàn gốc làng Định Công Thượng, ông Thành tự hào về những sản phẩm "độc bản".

"Nghề này chạm vào vật liệu quý, nếu không thật thà, chỉ cần lấy đi một chút vàng là mang tiếng cả đời", ông thẳng thắn. Mỗi món trang sức, từ đôi khuyên tai đến sợi dây chuyền, đều mang ký ức của khách hàng – di vật gia truyền hay món quà cưới quý giá.

Voice: Ông Nguyễn Chí Thành chia sẻ, trách nhiệm của mình là giữ gìn nghề từ các cụ xa xưa để lại.

Ông Thành ví nghề kim hoàn như "giữ những thứ quý giá người ta cất sâu trong đáy hòm", nhấn mạnh sự tin cậy mà khách dành cho mình. Khác với trang sức đúc khuôn 3D, sản phẩm của ông mang cái hồn Hà Nội xưa, thu hút cả người dân phố cổ và doanh nhân nước ngoài. Cửa hàng Hồng Châu, mang tên hợp tác xã kim hoàn xưa, là nơi ông gìn giữ ký ức nghề từng rộn ràng khắp Hàng Bạc.

Ở phố Lò Rèn, ông Nguyễn Phương Hùng, 64 tuổi, là người duy nhất còn giữ đỏ ngọn lửa lò rèn tại số 26. "Giờ ai sống bằng nghề rèn thủ công, người ta bảo mọn, bảo cực. Nhưng tôi thấy mình sống khỏe, sống tử tế," ông tự hào. Từ lưỡi đục, mũi khoan đến móc treo, mỗi sản phẩm là kết quả của sự khéo léo và cẩn trọng. Sinh ra trong gia đình có truyền thống rèn từ làng Hòe Thị, ông Hùng từng học cơ khí nhưng trở về nối nghiệp cha theo lời trăng trối: "Nhà mình, chỉ có con mới giữ được nghề".

Mỗi nhát búa của ông là một nghệ thuật, kết hợp sức mạnh và sự tập trung. "Rèn không tinh thì phí sắt", ông nói, giải thích vì sao có ngày ông không nổi lửa chỉ vì thời tiết không phù hợp. Nhiều khách hàng, như anh Dũng, một thợ khoan bê tông, tin dùng mũi khoan của ông suốt nhiều năm vì "bền và sắc hơn hẳn nơi khác".

Là "chủ thể sáng tạo", những nghệ nhân như bà Quyến, ông Thành và ông Hùng không chỉ giữ gìn di sản văn hóa phi vật thể, mà còn thể hiện tinh thần trách nhiệm, lòng yêu nghề và sự sáng tạo không ngừng trong thời đại mới. Tiếng máy may, tiếng búa rèn, tiếng chạm khắc vừa là nhịp sống của phố cổ, đồng thời là minh chứng sống động cho khát vọng vươn lên, cho bản lĩnh và khí chất của con người Hà Nội – thanh lịch, trí tuệ, bản sắc.

Dù mang giá trị văn hóa sâu sắc, các nghề thủ công ở phố cổ Hà Nội đang đối mặt với những thách thức khắc nghiệt trong bối cảnh đô thị hóa và hội nhập quốc tế. Từ sự thờ ơ của thế hệ trẻ, cạnh tranh gay gắt từ sản phẩm công nghiệp, đến sự đổi thay không gian đô thị, những nghề truyền thống như may áo dài, kim hoàn, rèn… đang đứng trước nguy cơ mai một. Những khó khăn này không chỉ là câu chuyện riêng của từng nghệ nhân mà còn phản ánh thực trạng chung của văn hóa Việt Nam, khi các giá trị truyền thống phải vật lộn để tồn tại trong dòng chảy hiện đại.

Một trong những thách thức lớn nhất là sự thờ ơ của thế hệ trẻ với nghề thủ công. Anh Lê Thành Đạt, con út của nghệ nhân Lê Thị Quyến, chia sẻ: “Bây giờ ít bạn trẻ nào đủ kiên nhẫn để học nghề may. Họ thích công việc nhanh ra tiền, thu nhập cao hơn.” Nghề may áo dài đòi hỏi sự tỉ mỉ, thời gian học nghề kéo dài, trong khi thu nhập không ổn định so với các ngành công nghệ, dịch vụ hiện nay.

Ông Nguyễn Chí Thành cần mẫn bên bàn làm việc. Ảnh: Thảo Vân

Tương tự, thợ kim hoàn Nguyễn Chí Thành bày tỏ lo ngại khi không dám truyền nghề cho người ngoài vì sợ họ học để làm giả: “Nghề này chạm vào vật liệu quý, nếu người ta học để làm gian thì sao? Mình mang tiếng”. Ông Nguyễn Phương Hùng, người thợ rèn cuối cùng ở phố Lò Rèn, cũng trăn trở khi hai người con chọn làm kỹ sư và kế toán thay vì nối nghiệp cha.

“Người ta thấy lấm lem là bỏ, thấy nóng là bỏ, thấy không giàu nhanh là bỏ”, ông nói. Xu hướng suy giảm số lượng thợ trẻ ở phố cổ phản ánh khó khăn trong việc duy trì nghề truyền thống, khi ngày càng nhiều người trẻ chuyển hướng sang các lĩnh vực hiện đại.

Cạnh tranh từ sản phẩm công nghiệp là một trở ngại khác. Sự phát triển công nghệ sản xuất hàng loạt khiến sản phẩm thủ công khó cạnh tranh về giá và tốc độ. Áo dài may sẵn tràn ngập thị trường với giá chỉ bằng một phần ba so với áo may đo tại tiệm may gia truyền Vinh Trạch. Bà Quyến đã phải học kỹ thuật may áo dài cách tân để chiều thị hiếu giới trẻ, nhưng vẫn giữ các công đoạn thủ công để “chiếc áo có hồn”.

Tại Hàng Bạc, trang sức sản xuất hàng loạt với chi phí thấp, mẫu mã đa dạng đang lấn át sản phẩm thủ công tinh xảo nhưng giá thành cao. Tương tự, ở phố Lò Rèn, ông Hùng phải cạnh tranh với dụng cụ gia dụng giá rẻ nhập khẩu. Nhiều khách hàng nhận xét, mũi khoan của Hùng làm bền và sắc hơn hẳn, nhưng không phải ai cũng sẵn sàng trả thêm tiền cho chất lượng thủ công. Sự phổ biến của hàng công nghiệp không chỉ đe dọa sinh kế nghệ nhân mà còn làm phai nhạt dần giá trị văn hóa đặc sắc của nghề truyền thống.

Đô thị hóa và hội nhập quốc tế càng làm trầm trọng thêm thách thức. Phố cổ Hà Nội, từng là trung tâm của các phố nghề, nay đang thay đổi nhanh chóng. Nhiều cửa hàng truyền thống bị thay thế bởi quán cà phê, shop thời trang hiện đại hay cửa hàng công nghệ.

Chị Phương Anh, một người dân phố cổ tiếc nuối: “Tên phố còn mà nghề thì nhiều nơi đã mất”. Phố Lò Rèn từng rộn ràng tiếng búa đe, nay chỉ còn duy nhất lò rèn của ông Hùng. Sự thay đổi không chỉ làm mất không gian hành nghề mà còn làm đứt gãy môi trường xã hội cần thiết để nghề thủ công tồn tại.

Theo tinh thần Văn kiện Đại hội XIII, việc bảo vệ di sản văn hóa là trách nhiệm chung. Tuy nhiên, sự thờ ơ và chạy theo lợi nhuận ngắn hạn đang khiến các nghề truyền thống phố cổ đứng trước nguy cơ biến mất, đòi hỏi những giải pháp cấp bách để bảo tồn, như nhận định của PGS.TS Bùi Hoài Sơn: “Nếu không có không gian, không có khách hàng và không có thế hệ kế cận, thì dù nghề có quý đến đâu cũng khó lòng tồn tại.”

Trước nguy cơ mai một, ngành văn hóa Thủ đô xác định bảo tồn và phát huy nghề truyền thống không chỉ là nhiệm vụ gìn giữ di sản, mà còn là động lực cho phát triển kinh tế sáng tạo. Theo Chương trình bảo tồn làng nghề đến năm 2025, Hà Nội đặt mục tiêu khôi phục 85 làng nghề truyền thống, phát triển 181 làng nghề gắn với du lịch, đồng thời hướng tới 70% làng nghề hoạt động hiệu quả.

Để giữ lửa cho các nghề thủ công phố cổ Hà Nội như may áo dài, kim hoàn và rèn, cần triển khai đồng bộ các giải pháp vừa bảo tồn giá trị văn hóa, vừa chuyển hóa thành giá trị kinh tế bền vững. PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh: “Giải pháp quan trọng nhất là kiến tạo môi trường sống và hành nghề thuận lợi cho người thợ, đồng thời chuyển hóa giá trị văn hóa thành giá trị kinh tế”.

Anh Dũng (trái) một thợ khoan cắt bê tông đã trở thành "khách hàng ruột" của ông Hùng nhiều năm nay. Ảnh: Thảo Vân

Từ thực tiễn phố cổ, nhiều giải pháp đang từng bước được xác lập, phù hợp với Chiến lược phát triển văn hóa Việt Nam giai đoạn 2023–2025, tầm nhìn đến năm 2045. Một trong những hướng đi hiệu quả là tích hợp nghề thủ công vào du lịch trải nghiệm, biến phố cổ thành điểm đến văn hóa đặc sắc. Ông Nguyễn Phương Hùng cho biết: “Khách Tây thường dừng chân chụp ảnh ông làm việc bên lò rèn, như bắt gặp một khoảnh khắc Đông Dương”.

Trong kỷ nguyên 4.0, chuyển đổi số chính là chìa khóa để đưa nghề thủ công đến gần hơn với thế hệ trẻ và thị trường toàn cầu. PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhận định: “Chương trình Mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025–2035, với tổng vốn đầu tư trên 120.000 tỷ đồng, lấy chuyển đổi số làm trọng tâm, tạo cơ hội để nghề phố cổ tham gia bản đồ số di sản”. Hà Nội cần xây dựng nền tảng số chung cho các làng nghề, như một “chợ số” để nghệ nhân giới thiệu sản phẩm, chia sẻ câu chuyện làng nghề, từ đó tiếp cận khách hàng toàn cầu và khơi dậy niềm tự hào nghề trong giới trẻ. Những bài viết, video về bà Quyến, ông Thành hay ông Hùng cần được lan tỏa trên các nền tảng như YouTube, TikTok, với các chiến dịch như “Hồn phố cổ” – vừa truyền cảm hứng tích cực, vừa chống lại xu hướng thương mại hóa cực đoan.

Chị Phương Anh tiếc cho những phố nghề còn tên nhưng nghề đã mất, vì vậy, chị rất trân trọng ông Thành. Ảnh: Thảo Vân

Tại Hội nghị đối thoại tháo gỡ khó khăn, thúc đẩy sản xuất kinh doanh đối với các doanh nghiệp, hợp tác xã, hộ sản xuất kinh doanh hoạt động tại các làng nghề (ngày 5/7/2024), Chủ tịch UBND TP Hà Nội Trần Sỹ Thanh nhấn mạnh: “Hiện nay, thành phố đang tập trung triển khai thực hiện Luật Thủ đô sửa đổi. Đây là cơ hội để ban hành những cơ chế, chính sách đặc thù, đủ mạnh của Thành phố để thúc đẩy bảo tồn và phát triển làng nghề trên địa bàn Thủ đô bền vững”.

Các chính sách mới đang mở ra cơ hội cho nghề thủ công phố cổ. Luật Di sản văn hóa (sửa đổi), có hiệu lực từ 1/7/2025, lần đầu tiên đưa khái niệm “nghệ nhân di sản văn hóa phi vật thể” và quy định cụ thể về hỗ trợ kinh phí, công cụ, không gian hành nghề cho nghệ nhân ưu tú và dân gian. Đồng thời, Đề án phát triển làng nghề Hà Nội 2025–2030, tầm nhìn 2050, do UBND Thành phố ban hành, sẽ tạo điều kiện cho 327 làng nghề, bao gồm các nghề tại phố cổ.

Chủ tịch Hội Làng nghề Hà Nội, bà Hà Thị Vinh, kỳ vọng: “Chính quyền sẽ cụ thể hóa đề án, hỗ trợ tốt nhất cho các nghệ nhân.” Các chính sách này cần được cụ thể hóa bằng hành động thiết thực như cấp vốn ưu đãi, bảo vệ không gian phố nghề, và ưu tiên hỗ trợ các nghề đang có nguy cơ mai một như kim hoàn, rèn...

Đôi tay gầy, hiện rõ gân xanh của bà Quyến vẫn đều đặn xâu kim, xỏ chỉ mỗi ngày. Ảnh: NVCC

Giáo dục nghề cũng là yếu tố then chốt để hình thành thế hệ kế cận. Ông Thành đề xuất mỗi cửa tiệm ở Hàng Bạc nên có bàn sửa chữa để giới trẻ tiếp cận, như ông từng “nghịch nghề” khi mới 10 tuổi. Bà Quyến cũng tích cực truyền nghề cho con cháu, với cả bảy người con đều theo nghề may.

Tuy nhiên, theo ông Bùi Hoài Sơn, điều quan trọng là “thay đổi cách nhìn nhận của xã hội – rằng làm nghề thủ công không phải là 'nghề mọn', là việc nhỏ”. Việc tích hợp nội dung về nghề thủ công vào chương trình giáo dục phổ thông, dưới dạng môn học trải nghiệm, cũng có thể khơi dậy lòng tự hào nghề nghiệp trong giới trẻ.

Nếu được triển khai đồng bộ, những giải pháp trên sẽ giúp nghề thủ công phố cổ không chỉ tồn tại, mà còn phát triển mạnh mẽ, trở thành động lực trong quá trình thực hiện Chiến lược phát triển văn hóa giai đoạn 2023–2025, tầm nhìn 2045, góp phần đưa văn hóa trở thành sức mạnh nội sinh của phát triển kinh tế – xã hội.

Giữa lòng phố cổ Hà Nội, ánh lửa lò rèn của ông Nguyễn Phương Hùng vẫn cháy đỏ, ánh bạc dưới bàn tay ông Nguyễn Chí Thành vẫn lấp lánh, và từng đường kim mũi chỉ của bà Lê Thị Quyến vẫn đều đặn, tỉ mỉ. Những hình ảnh ấy không chỉ là nhịp sống của 36 phố phường, mà còn là hồn cốt văn hóa Thăng Long nghìn năm.

Gìn giữ các phố nghề là gìn giữ bản sắc dân tộc, là lan tỏa tinh thần “nhân ái – đoàn kết – tự cường” như Văn kiện Đại hội XIII đã khẳng định. Nhưng để ngọn lửa ấy không tắt, cần “nhiên liệu" từ chính sách công, sự đồng lòng của cộng đồng và niềm tự hào từ thế hệ trẻ. Chỉ khi đó, phố cổ Hà Nội mới thực sự là trái tim văn hóa – nơi di sản thủ công không chỉ tồn tại, mà còn tỏa sáng, góp phần xây dựng một Thủ đô thanh lịch, văn minh, một Việt Nam giàu bản sắc.