Với học sinh phổ thông, các nền tảng mạng xã hội như Facebook, Zalo, TikTok, Youtube… không chỉ là nơi giải trí, thư giãn mà còn là phương tiện giao tiếp, học tập và thể hiện bản thân. Học sinh phổ thông, đặc biệt là lứa tuổi từ 12 đến 17 là nhóm sử dụng mạng xã hội thường xuyên và linh hoạt nhất. Theo thống kê của Bộ Thông tin và Truyền thông (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) năm 2024, có tới hơn 90% học sinh phổ thông tại Việt Nam truy cập mạng xã hội mỗi ngày, với thời lượng trung bình từ 3 đến 6 tiếng.

Không thể phủ nhận vai trò của mạng xã hội với đời sống của học sinh phổ thông. Ngoài kiến thức sách vở và những gì thầy cô dạy trên lớp, học sinh có thể đọc và mở rộng thông tin kiến thức trên nhiều Fanpage, nhóm học tập, kênh Youtube, chia sẻ bài giảng, tài liệu ôn thi, mẹo học hiệu quả, giúp học sinh tiếp cận kiến thức một cách linh hoạt và sáng tạo. Qua việc học và giao tiếp trực tuyến, học sinh có thể cải thiện khả năng sử dụng công nghệ, rèn luyện kỹ năng giao tiếp, làm việc nhóm với bạn bè, thầy cô.

Mạng xã hội là “món ăn” không thể thiếu với học sinh phổ thông. Ảnh minh họa.

Không dừng lại ở đó, mạng xã hội còn là “kho tàng” cập nhật xu thế mới, từ khoa học - công nghệ đến nghệ thuật, thể thao, khởi nghiệp. Nhiều em có cơ hội sớm tiếp xúc với những ý tưởng sáng tạo, những tấm gương truyền cảm hứng, từ đó nuôi dưỡng ước mơ và khát vọng cống hiến. Thực tế đã có không ít học sinh Việt Nam nhờ mạng xã hội mà tham gia các cuộc thi quốc tế, phát triển kênh chia sẻ kiến thức cá nhân, thậm chí khởi nghiệp ở tuổi rất trẻ.

Ở khía cạnh tâm lý - xã hội, mạng xã hội còn là nơi để học sinh chia sẻ cảm xúc, giải tỏa áp lực học tập, kết nối bạn bè có cùng sở thích. Với những em có hoàn cảnh khó khăn, thiếu điều kiện giao tiếp ngoài đời thực, mạng xã hội còn đóng vai trò như một “cầu nối” giúp các em không bị cô lập, tăng sự tự tin và cảm giác thuộc về cộng đồng.

Tất cả những lợi ích đó nếu được khai thác đúng cách sẽ góp phần hình thành một thế hệ học sinh chủ động, tự tin, nhanh nhạy trước những thay đổi của thế giới số. Đây chính là lý do vì sao mạng xã hội, dù tiềm ẩn nhiều rủi ro, vẫn là một phần không thể tách rời trong hành trình trưởng thành của học sinh phổ thông hôm nay.

Nhiều năm qua, các thế lực thù địch triệt để lợi dụng Facebook, TikTok, blog, diễn đàn… để gieo rắc thông tin xấu độc. Chúng đăng tải, chia sẻ bài viết, video, hình ảnh sai lệch về lịch sử, xuyên tạc chiến công, bôi nhọ Chủ tịch Hồ Chí Minh, các lãnh đạo, anh hùng dân tộc; thậm chí dựng chuyện, cắt ghép tư liệu để làm méo mó sự thật, gieo hoài nghi về chính nghĩa cách mạng, từ đó từng bước làm suy giảm niềm tin của học sinh vào chế độ.

Không dừng lại ở đó, chúng lợi dụng những sai phạm cá nhân, hiện tượng tiêu cực trong xã hội để quy chụp, tạo tâm lý bất mãn, kích động thái độ phản kháng ở giới trẻ. Chúng khéo léo lồng ghép quan niệm về “tự do tuyệt đối” theo cách hiểu phương Tây để định hình lệch lạc về quyền con người, quyền ngôn luận.

Một thủ đoạn phổ biến hiện nay là lôi kéo học sinh tham gia các nhóm kín, diễn đàn phản động dưới vỏ bọc “tự học lịch sử”, “góc nhìn trẻ”, “thảo luận xã hội”… Nhắm vào những em có tâm lý nổi loạn, thích tranh luận, phản biện, chúng dần dần gieo rắc tư tưởng sai lệch, kích động thái độ phủ nhận giáo dục chính thống, bài xích chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, cổ súy lối sống lệch chuẩn.

Học sinh phổ thông thường xuyên sử dụng mạng xã hội. Ảnh minh họa.

Thực tế đã ghi nhận không ít bi kịch. Năm 2018, một nữ sinh lớp 11 ở Nghệ An đã tìm đến cái chết sau khi clip riêng tư bị phát tán, kéo theo làn sóng bình luận ác ý trên mạng xã hội. Năm 2019, một nữ sinh lớp 8 ở Khánh Hòa vì muốn “câu like” đã viết status dọa đốt trường, sau đó bị ép thực hiện, gây hậu quả bỏng nặng và sang chấn tâm lý. Đầu năm 2025, tại Đắk Lắk, mâu thuẫn nhỏ giữa hai nữ sinh lớp 10 bị quay clip, tung lên mạng, rồi nhanh chóng leo thang thành bạo lực ngay trong lớp học. Những sự việc này cho thấy, mạng xã hội có thể biến những mâu thuẫn rất nhỏ thành khủng hoảng nghiêm trọng, để lại hệ lụy đau lòng.

Theo Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Cao Bằng, tình trạng lợi dụng mạng xã hội để lừa gạt, buôn bán người đang là mối đe dọa nhãn tiền đối với học sinh vùng cao. Chỉ trong giai đoạn 2021 - 2023, Bộ đội Biên phòng tỉnh đã phát hiện và xử lý 32 vụ buôn bán người, trong đó có tới 14 vụ liên quan trực tiếp đến các em gái dân tộc thiểu số ở độ tuổi 13 – 17, chủ yếu là người Mông, Dao, Tày. Thủ đoạn quen thuộc nhưng vô cùng nguy hiểm của các đối tượng là kết bạn qua mạng xã hội, dùng lời lẽ tán tỉnh, hứa hẹn công việc nhẹ nhàng với thu nhập cao hoặc vẽ ra viễn cảnh hôn nhân “trong mơ”. Sau khi chiếm được lòng tin, chúng đưa nạn nhân vượt biên sang Trung Quốc. Đáng lo ngại, có những trường hợp nạn nhân chỉ mới là học sinh THCS, THPT, vì nhẹ dạ cả tin mà bỏ học, bỏ nhà đi theo người lạ. Sự việc diễn ra chóng vánh khiến gia đình, nhà trường không kịp trở tay.

Không chỉ dừng ở kích động tư tưởng, các thế lực thù địch còn khai thác công nghệ để phát tán tin giả (fake news), video giả (deepfake). Từ những tin đồn như “bắt buộc nhập ngũ sau lớp 12”, “giải thể trường chuyên”, “thay đổi chương trình giáo dục gấp”… cho đến hình ảnh, clip ghép bằng AI, tất cả đều dễ dàng tạo tâm lý hoang mang, gây bất ổn trong học sinh và phụ huynh. Đáng lo ngại, deepfake ngày càng tinh vi. Chỉ vài thao tác, kẻ xấu có thể ghép mặt học sinh vào hình ảnh nhạy cảm để bôi nhọ, dẫn đến khủng hoảng tinh thần, trầm cảm, thậm chí bỏ học.

Tháng 10/2024, VTV24 từng cảnh báo về tình trạng hình ảnh học sinh và giáo viên bị quay lén trong nhà vệ sinh rồi phát tán trên Facebook, Telegram. Tháng 6/2025, nhiều vụ việc học sinh bị gán ghép ảnh khỏa thân bằng AI, lan truyền “viral”, đã khiến nạn nhân phải rời trường vì xấu hổ. Đây là minh chứng rõ rệt cho sự tàn nhẫn của công nghệ khi rơi vào tay kẻ xấu.

Cảnh giác với thủ đoạn hoạt động của tội phạm mua bán người trên không gian mạng.

Mạng xã hội, vì vậy, thực sự là “con dao hai lưỡi”: Một mặt mở ra không gian sáng tạo, học tập và kết nối; mặt khác lại ẩn chứa vô vàn cạm bẫy, có thể làm tổn thương cả tinh thần lẫn tương lai của thế hệ trẻ nếu thiếu sự định hướng và lá chắn bảo vệ từ gia đình, nhà trường và xã hội.

Mạng xã hội mang đến vô vàn tiện ích, nhưng khi bị lạm dụng, nó dễ biến thành “chiếc bẫy ngọt ngào” khiến nhiều học sinh phổ thông lệ thuộc và sa sút. Chỉ cần một chiếc điện thoại kết nối mạng, các em có thể chìm đắm hàng giờ trong thế giới ảo, nơi có đủ mọi thứ - tốt, xấu, lành mạnh và độc hại mà không ai kiểm soát.

Thứ nhất, nghiện và mất kiểm soát thời gian. Không khó để bắt gặp hình ảnh học sinh vừa ăn cơm, vừa lướt điện thoại; vừa ngồi trên xe máy, vừa mở TikTok; hay thức đến khuya vì cuốn vào game online. Sự lệ thuộc này khiến nhịp sinh học rối loạn, mắt và thần kinh bị tổn hại, chất lượng học tập suy giảm rõ rệt.

Thứ hai, lung lay lý tưởng và niềm tin. Tràn ngập trên mạng là video bạo lực, clip phản cảm, thông tin sai lệch, mê tín dị đoan, nội dung cổ súy lối sống lệch chuẩn. Thiếu bản lĩnh và kỹ năng sàng lọc, học sinh dễ bị dẫn dắt bởi các nguồn tin giả, dễ hoang mang, mất phương hướng, thậm chí hoài nghi lịch sử và giá trị cốt lõi của dân tộc. Không ít em trở nên thờ ơ với chính trị - xã hội, hoặc bị lôi kéo bởi những quan điểm cực đoan.

Thứ ba, suy thoái đạo đức và lệch chuẩn lối sống. Nhiều học sinh bị ảnh hưởng từ thần tượng mạng thiếu văn hóa, trào lưu “sống nhanh - hưởng thụ” mà bỏ quên trách nhiệm học tập và rèn luyện. Hệ quả là sự lười biếng, thờ ơ với gia đình, thích sống ảo, ít kỹ năng giao tiếp thực tế, dễ rơi vào trầm cảm, tự kỷ.

Thứ tư, rơi vào vòng xoáy vi phạm pháp luật. Khi đã “nghiện” mạng, học sinh dễ bị lừa đảo, đe dọa, chiếm đoạt thông tin cá nhân, thậm chí trở thành kẻ tiếp tay cho hành vi lừa đảo. Nhiều em bị cuốn vào những nhóm kín phản động, vô tình phát tán tài liệu cấm, tham gia biểu tình trái phép mà không ý thức hết mức độ nguy hiểm.

Mạng xã hội đã và đang ảnh hưởng đến học sinh phổ thông. Ảnh minh họa.

Thứ năm, gieo mầm bất ổn trong gia đình và nhà trường. Một đứa trẻ nghiện mạng có thể khiến cả gia đình rơi vào khủng hoảng. Cha mẹ bất đồng quan điểm, xung đột thế hệ nảy sinh. Trong nhà trường, sự nhiễm độc tư tưởng của một số học sinh gây khó cho công tác quản lý, ảnh hưởng môi trường giáo dục chung và uy tín của ngành.

Những nghiên cứu gần đây cho thấy mức độ nghiêm trọng không hề nhỏ: Tỉ lệ học sinh THCS, THPT bị bắt nạt qua mạng đã tăng từ 24% (2015) lên gần 36% (2016) và duy trì 35% trong các năm tiếp theo. Có tới 9% học sinh cho biết thường xuyên bị bắt nạt trực tuyến. Bắt nạt, xúc phạm, bôi nhọ bằng bình luận ác ý hay tài khoản ẩn danh có thể ập đến bất kỳ lúc nào, khiến nhiều em sống trong cảm giác lo âu triền miên, thậm chí lựa chọn cách cực đoan để giải thoát.

Những vụ việc đau lòng xảy ra trong thời gian qua cho thấy: Nếu thiếu quản lý, định hướng, mạng xã hội không chỉ “ngốn” thời gian và năng lượng mà còn âm thầm bào mòn lý tưởng, đạo đức, sức khỏe tinh thần và cả tính mạng của học sinh. Đó không còn là chuyện “sống ảo” đơn thuần mà là cú sốc tinh thần kéo theo sự chia rẽ bạn bè, rạn nứt gia đình và bất ổn cộng đồng.

Mời đón đọc kỳ 2: Không sợ mạng xã hội, chỉ sợ thiếu kỹ năng: Bài học từ các địa phương

Nghị quyết 71/NQ-TW xác định giáo dục phổ thông là nền tảng, nhấn mạnh việc hình thành nhân cách, tư duy và kỹ năng sống cho học sinh, bao gồm khả năng nhận diện và phòng tránh các nguy cơ trên mạng xã hội. Việc xây dựng “lá chắn” tinh thần cho học sinh trước tác động tiêu cực của môi trường số chính là hiện thực hóa tinh thần của nghị quyết này, góp phần bảo vệ và phát triển nguồn nhân lực tương lai của đất nước. Đồng thời, theo phát biểu tại Hội nghị tổng kết năm học 2024–2025, triển khai nhiệm vụ năm 2025–2026 (ngày 22/8/2025), Thủ tướng Phạm Minh Chính nhấn mạnh ngành giáo dục và đào tạo phải đổi mới, phát triển đột phá hơn, với quan điểm: “Lấy học sinh, sinh viên làm trung tâm, là chủ thể – Thầy, cô giáo là động lực – Nhà trường là bệ đỡ – Gia đình là điểm tựa – Xã hội là nền tảng”, đồng thời chuyển từ coi giáo dục và đào tạo là việc riêng của ngành thành nhiệm vụ chung của toàn xã hội, từ trang bị kiến thức sang phát triển năng lực toàn diện của người học. Thủ tướng Phạm Minh Chính phát biểu tại Hội nghị tổng kết năm học 2024–2025, triển khai nhiệm vụ năm 2025–2026 (ngày 22/8/2025). Ảnh: Hà Văn. Như vậy, việc xây dựng “lá chắn” tinh thần cho học sinh trước tác động tiêu cực của mạng xã hội không chỉ là trách nhiệm của ngành giáo dục mà còn là nhiệm vụ chung của gia đình, nhà trường và toàn xã hội, góp phần bảo vệ thế hệ trẻ khỏi những vết thương lòng không đáng có từ thế giới ảo, đồng thời hình thành nhân cách, tư duy và kỹ năng sống toàn diện cho học sinh phổ thông.