Những năm qua, công cuộc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực được Ðảng ta tiến hành một cách trực tiếp, thường xuyên với sự tham gia, đồng lòng của cả hệ thống chính trị, toàn dân và toàn xã hội, đạt được nhiều bước tiến quan trọng. Theo đó, cả nước đồng lòng tập trung xây dựng, chỉnh đốn Đảng, phát huy vai trò gương mẫu, quyết liệt của người đứng đầu và tập thể lãnh đạo; tiếp tục xây dựng, hoàn thiện thể chế; đẩy mạnh phát hiện, xử lý tham nhũng, tiêu cực; hoàn thiện và thực hiện nghiêm các quy định về phòng ngừa tham nhũng tiêu cực; xây dựng cơ quan và đội ngũ cán bộ làm công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực vững mạnh; mở rộng hợp tác quốc tế, triển khai hiệu quả hoạt động phòng, chống tham nhũng khu vực ngoài nhà nước. Số lượng các án, vụ việc liên quan đến tham nhũng, lãng phí được điều tra, xử lý ở các cấp có dấu hiệu tăng cao.

Trong giai đoạn chuyển tiếp từ ngày 1/7/2025, sau sáp nhập cả nước còn lại 2.621 xã, 687 phường và 13 đơn vị hành chính đặc biệt, giảm 6.714 đơn vị so với trước đó. Tính đến thời điểm này, qua thông tin báo chí, chính quyền mới ở cấp xã, phường và đặc khu trên toàn quốc đã được tổ chức lại và đi vào hoạt động nền nếp, có nhiều chuyển biến tích cực về mô hình, tổ chức và phương thức hoạt động. Tuy nhiên, nếu không kiểm soát tốt quyền lực tại chỗ, nguy cơ lạm quyền, tham nhũng, “lại quả”, chạy chức… vẫn sẽ âm thầm len lỏi. Cán bộ, đảng viên cấp xã vừa là người đại diện cho Đảng, chính quyền vừa là người gần dân nhất, hiểu dân nhất, cũng là nơi nhân dân trông đợi nhiều nhất về một nền hành chính liêm chính, minh bạch. Do đó, phòng ngừa tham nhũng ở cấp xã chính là giải pháp từ gốc để xây dựng chính quyền cơ sở trong sạch, vững mạnh, củng cố niềm tin của nhân dân với Đảng và Nhà nước.

Từ ngày 1/7/2025, chính quyền địa phương hai cấp hứa hẹn sẽ mang lại "luồng gió mới" trong công tác phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí tại cơ sở. Ảnh: Thành Sơn.

Theo TS. Nguyễn Viết Chức, Phó Chủ nhiệm Hội đồng tư vấn Văn hóa - Xã hội của Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam việc thay đổi đầu tiên và dễ thấy nhất là về mô hình tổ chức bộ máy. Trước đây, chính quyền xã/phường hoạt động theo cơ chế phân tán, chồng chéo, vừa thiếu hiệu quả, vừa tạo ra kẽ hở cho lợi dụng quyền lực. Nay theo Luật sửa đổi có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, bộ máy sẽ được tinh gọn lại, chức năng phân định rõ hơn giữa Đảng - chính quyền - Mặt trận, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước. Bên cạnh đó, chức năng, nhiệm vụ của các phòng, ban, tổ chức ở cấp xã/phường được quy chuẩn theo hướng chuyên sâu, giảm chồng chéo.

Quan sát một số xã phường trọng điểm tại các đô thị lớn, điều dễ nhận thấy nhất là chính quyền mới chuyển dần từ quản lý bằng mệnh lệnh hành chính sang phục vụ công dân. Việc tích hợp dịch vụ công trực tuyến, minh bạch hóa các quy trình giải quyết thủ tục hành chính, xử lý công việc bằng phần mềm điện tử là minh chứng rõ ràng. Đơn cử như ở một số xã thuộc TP. Đà Nẵng hay TP. Hồ Chí Minh, tỷ lệ hồ sơ giải quyết đúng hạn đạt trên 98%, hạn chế tiếp xúc trực tiếp, từ đó giảm nguy cơ “xin - cho” và “lót tay”. Sự đồng bộ trong tổ chức, vận hành bộ máy từ trên xuống dưới, từ luật pháp đến thực tiễn, từ cơ cấu tổ chức đến phương thức thực thi.

Điểm sáng là Công an chính quy đã về xã, Thanh tra nhân dân hoạt động hiệu quả hơn, các điều luật như Luật Mặt trận Tổ quốc, Luật Đầu tư công, Luật Ngân sách, Luật Thanh tra… được sửa đổi hoặc bổ sung theo hướng tạo cơ sở pháp lý rõ ràng cho chính quyền cơ sở thực hiện nhiệm vụ, có sự kiểm soát. Tuy nhiên, cũng còn có một số hạn chế nhất định như sự đồng bộ giữa thể chế và năng lực thực thi chưa thật đều. Ở nhiều xã vùng sâu, vùng xa, cán bộ công chức còn hạn chế trình độ, thiếu kiến thức về pháp luật, kỹ năng hành chính. Nếu không có chính sách đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên, thì sự đồng bộ về mô hình cũng sẽ không kéo theo hiệu quả quản trị.

Trao đổi với chúng tôi, ông Vũ Quang Đồng, nguyên Phó Tổng Biên tập Báo Vĩnh Phúc và ông Kim Nam, nguyên Giám đốc Sở Tư pháp tỉnh Vĩnh Phúc bày tỏ sự ghi nhận sự đổi mới, mạnh dạn của một số địa phương khi áp dụng nhất thể hóa chức danh Bí thư kiêm Chủ tịch UBND. Mặc dù mô hình này có nguy cơ sinh ra tiêu cực rất lớn bởi quyền lực càng lớn thì tỷ lệ lạm quyền, chuyên quyền, gia trưởng, độc đoán để hưởng lợi là rất cao. Song nếu có cơ chế kiểm soát tốt, đây là hướng đi đúng nhằm tránh sự phân quyền hình thức và nâng cao trách nhiệm cá nhân. Đồng thời cần công khai, minh bạch hơn nữa trong các vấn đề như thông tin ngân sách, đầu tư công, đề cao vai trò giám sát của các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân… để giảm thiểu nguy cơ tham nhũng, lãng phí.

TS. Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ phân tích, để phòng ngừa tham nhũng ở cấp xã một cách hiệu quả, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp, trong đó lấy “phòng là chính”, “tự soi - tự sửa” là nền tảng, và kiểm soát quyền lực là trọng tâm. Theo đó, trước tiên cần nâng cao nhận thức chính trị và đạo đức công vụ cho đội ngũ cán bộ xã. Mỗi đảng viên, nhất là người đứng đầu, phải gương mẫu trong tu dưỡng, rèn luyện đạo đức cách mạng, thường xuyên “tự soi, tự sửa” theo tinh thần Nghị quyết Trung ương 4 khóa XII, XIII. Các cấp ủy cần tăng cường sinh hoạt chuyên đề về phòng chống tham nhũng, lấy đó làm tiêu chí đánh giá cán bộ hằng năm.

Từ thực tiễn công tác đấu tranh phòng chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực những năm qua, chúng tôi nhận thấy yếu tố “phòng” là hết sức quan trọng. Để yếu tố đó thực sự mang lại hiệu quả tại cơ sở, một trong những việc cần triển khai rốt ráo là nhanh chóng hoàn thiện cơ chế kiểm tra, giám sát từ nhiều phía. Phòng, chống tham nhũng chỉ hiệu quả khi được đặt trong một hệ thống kiểm soát quyền lực chặt chẽ. Cần củng cố hoạt động kiểm tra Đảng, thanh tra chuyên ngành, đồng thời phát huy vai trò giám sát của HĐND xã, MTTQ và các đoàn thể nhân dân.

Đặc biệt, phải tạo điều kiện để người dân được tiếp cận thông tin, được phản ánh ý kiến và có kênh tiếp nhận, xử lý tố cáo minh bạch, công khai. Phải công khai các khoản thu - chi ngân sách, quy hoạch đất đai, đầu tư xây dựng cơ bản, thủ tục hành chính và chính sách hỗ trợ thông qua niêm yết công khai tại trụ sở UBND xã, đăng tải trên trang thông tin điện tử hoặc phát qua hệ thống truyền thanh xã, để người dân dễ tiếp cận và giám sát. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý tài chính, đất đai, hành chính công ở cấp xã cũng là biện pháp hiệu quả, góp phần giảm thiểu “kẽ hở” cho tham nhũng.

Công an chính quy được tăng cường về xã, góp phần siết chặt kỷ luật, kỷ cương ở cấp cơ sở, kiểm soát tham nhũng, lãng phí, tiêu cực. Ảnh: Thành Đạt.

Bên cạnh đó, phòng ngừa tham nhũng đối với cán bộ, đảng viên cấp xã không chỉ là nhiệm vụ kỹ thuật hay hành chính, mà là bài toán chính trị gắn chặt với công cuộc xây dựng Đảng, xây dựng chính quyền từ cơ sở. Chỉ khi đội ngũ cán bộ cơ sở biết “tự soi, tự sửa”, thật sự “cần, kiệm, liêm, chính, chí công vô tư”, chỉ khi mỗi quyết sách đều có sự giám sát của nhân dân, khi sai phạm được xử lý nghiêm minh, không né tránh, thì mới có thể đẩy lùi tham nhũng một cách bền vững.

Do đó, các địa phương cần tạo dựng môi trường làm việc lành mạnh, cơ chế tuyển dụng minh bạch; tăng cường luân chuyển, sàng lọc cán bộ để tránh tình trạng cục bộ, khép kín. Đặc biệt, cần công khai quy trình tuyển dụng, bổ nhiệm, quy hoạch cán bộ, tránh tình trạng “con ông cháu cha”, “chạy chức chạy quyền” tại địa phương. Việc xử lý sai phạm cũng cần quyết liệt, chặt chẽ, đúng quy trình hơn và “không có vùng cấm” hay tình trạng qua loa “hòa cả làng”, “trách nhiệm tập thể”. Song song với đó, cần có cơ chế khuyến khích người dân và cán bộ dũng cảm đấu tranh, tố giác tham nhũng; có biện pháp bảo vệ người tố cáo theo đúng luật định.

Về vấn đề này, PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội đề xuất ứng dụng đề nghị 5 nhóm giải pháp căn cơ để phòng, chống tham nhũng, tiêu cực và lãng phí ở cấp xã/phường.

Một là, phòng ngừa từ gốc chính là xây dựng con người cán bộ với đạo đức trong sáng, bản lĩnh vững vàng, ý thức trách nhiệm cao. Làm được điều đó không chỉ giữ cho bộ máy chính quyền “sạch”, mà còn là giữ gìn uy tín của Đảng, là giữ vững nền móng của lòng dân - yếu tố quyết định sự bền vững của chế độ.

Hai là, công khai - minh bạch là hàng đầu: Phải niêm yết công khai ngân sách xã, dự án đầu tư, quy hoạch đất đai, danh sách hộ nghèo... tại trụ sở và trên cổng thông tin. Không có chỗ cho thông tin mập mờ. Kê khai - kiểm soát tài sản cán bộ cấp xã: Không chỉ kê khai, mà phải xác minh ngẫu nhiên, công bố cho người dân giám sát. Một cán bộ địa chính xã ở Yên Bái từng bị phát hiện sở hữu nhiều tài sản bất minh chính nhờ cơ chế giám sát cộng đồng.

Ba là, siết chặt bổ nhiệm cán bộ cơ sở: Mọi quy trình quy hoạch, luân chuyển cán bộ xã phải có sự phản biện, góp ý từ các tổ chức đoàn thể, Mặt trận và nhân dân. Không thể “đẻ” ra một ông chủ tịch xã thiếu năng lực nhưng có “chống lưng”.

Bốn là, xử lý nghiêm và công khai sai phạm: Không thể để xã/phường là “vùng trũng kỷ luật”. Mỗi sai phạm bị phát hiện, cần công khai lên phương tiện truyền thông địa phương để răn đe, giáo dục.

Năm là, phát huy vai trò của người dân và báo chí: Đường dây nóng, phản ánh trực tuyến, diễn đàn “Dân hỏi - chính quyền trả lời” cần được tổ chức thường xuyên. Đây là hình thức kiểm soát quyền lực hiệu quả nhất.