Ở nhiều trường THPT trên địa bàn thành phố Hà Nội, giáo dục kỹ năng số cho học sinh không còn dừng lại ở những buổi tuyên truyền “một lần rồi thôi”, mà đã trở thành hoạt động lồng ghép, diễn ra đều đặn và có chiều sâu. Tại nhiều trường phổ thông, mỗi buổi chào cờ đầu tuần đều có chuyên mục “5 phút an toàn số”. Nội dung do giáo viên tin học phối hợp với đoàn trường chuẩn bị, xoay quanh những tình huống gần gũi: Cách xử lý khi bị người lạ nhắn tin, cách nhận biết trang web giả mạo ngân hàng, hay dấu hiệu nhận diện một tài khoản ảo chuyên tung tin thất thiệt. Các em học sinh còn được mời trực tiếp lên sân khấu để tham gia “đố vui có thưởng” về an toàn mạng, tạo không khí hào hứng thay vì khô khan.

Không ít trường còn chủ động phối hợp với công an, chuyên gia an ninh mạng để mang đến bài học “thật như đời”. Những vụ việc học sinh bị lừa mất tài khoản Facebook, bị chiếm đoạt dữ liệu hay bị gán ghép ảnh deepfake được phân tích ngay tại lớp. Nhiều em chia sẻ rằng nhờ những tình huống cụ thể này, các em “biết sợ hơn” và ý thức rõ rằng chỉ một cú nhấp chuột sai lầm cũng có thể kéo theo hệ lụy lớn.

Bên cạnh phòng ngừa rủi ro, Hà Nội còn khuyến khích học sinh sử dụng mạng xã hội một cách chủ động và tích cực. Trên fanpage chính thức của các trường phổ thông, phong trào “Mỗi tuần một tin tốt, câu chuyện đẹp” được phát động, thu hút hàng nghìn lượt tương tác. Học sinh tự quay video ngắn, viết bài cảm nhận, kể lại câu chuyện đẹp của bạn bè, thầy cô, hay những hành động tử tế ngoài xã hội. Những nội dung này không chỉ lan tỏa năng lượng tích cực mà còn giúp học sinh tập làm “người sản xuất nội dung”, rèn luyện tư duy phản biện và trách nhiệm với cộng đồng mạng.

Có thể thấy, Hà Nội đang đi theo hướng “biến kỹ năng số thành một phần của văn hóa học đường”. Thay vì coi mạng xã hội là kẻ thù, nhà trường và thầy cô giúp học sinh biết cách sử dụng nó như một công cụ học tập, kết nối và lan tỏa những giá trị tốt đẹp. Đây chính là bước đi quan trọng để xây dựng “lá chắn tinh thần” vững vàng cho thế hệ trẻ giữa thời đại bùng nổ thông tin.

Ở TP. Hồ Chí Minh, mạng xã hội đã vượt khỏi chức năng ban đầu là công cụ kết nối bạn bè, trở thành một phần quan trọng của đời sống học đường. Không ít thầy cô ví von rằng Facebook, Zalo hay thậm chí TikTok, YouTube chính là “giảng đường thứ hai”, nơi việc học không còn gói gọn trong lớp học truyền thống mà được mở rộng, linh hoạt và sinh động hơn rất nhiều.

Những nhóm học tập trên Facebook, Zalo do thầy cô hoặc học sinh chủ động lập ra ngày càng phát triển mạnh. Ở đó, các em có thể trao đổi bài vở, đặt câu hỏi, chia sẻ tài liệu ôn tập bất cứ lúc nào. Giáo viên cũng có thể nắm bắt được tiến độ học, kịp thời hỗ trợ học sinh yếu kém, đồng thời hướng dẫn cách khai thác nguồn tài liệu trên mạng một cách an toàn và có chọn lọc. Điều này góp phần giúp việc học vượt qua giới hạn không gian và thời gian, biến quá trình tiếp nhận tri thức trở thành một hoạt động mở, liên tục và chủ động.

Không chỉ dừng lại ở việc hỗ trợ học tập, nhiều trường học tại TP. Hồ Chí Minh đã khéo léo tận dụng mạng xã hội để phát triển kỹ năng toàn diện cho học sinh. Thông qua các câu lạc bộ kỹ năng sống, CLB truyền thông học đường, các em được trải nghiệm từ việc dựng video, thiết kế infographic đến viết tin, bài ngắn gọn, chuẩn mực. Nhờ vậy, học sinh không còn chỉ là “người tiêu thụ nội dung” thụ động, mà dần trở thành “nhà sáng tạo trẻ” biết cách lan tỏa thông tin tích cực, tri thức hữu ích và giá trị nhân văn đến cộng đồng. Đây chính là bước chuyển quan trọng trong giáo dục: biến mạng xã hội - vốn từng bị coi là “con dao hai lưỡi” - thành công cụ đào tạo kỹ năng số, kỹ năng truyền thông và kỹ năng mềm cho thế hệ học sinh mới.

Song song đó, thành phố cũng thường xuyên tổ chức nhiều cuộc thi trực tuyến với chủ đề phong phú như lịch sử, văn hóa, pháp luật, an toàn giao thông, bảo vệ môi trường. Hình thức “học mà chơi, chơi mà học” tạo nên sức hút đặc biệt, khiến học sinh tham gia với tâm thế vừa vui vừa bổ ích. Qua đó, các em không chỉ tiếp thu kiến thức một cách tự nhiên, thoải mái mà còn được bồi dưỡng tinh thần chủ động, ý thức trách nhiệm công dân - yếu tố quan trọng trong việc hình thành thế hệ công dân số văn minh, bản lĩnh.

Thời gian qua, ngành giáo dục Hải Phòng đã có nhiều nỗ lực đổi mới, đưa công tác giáo dục quốc phòng - an ninh gắn kết chặt chẽ với việc bảo đảm an toàn thông tin trong nhà trường. Đây không chỉ là nhiệm vụ mang tính giáo dục truyền thống, mà còn là yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh không gian mạng ngày càng tiềm ẩn nhiều rủi ro.

Điểm đáng chú ý là các cơ sở giáo dục tại Hải Phòng đã đưa nội dung về an ninh mạng, kỹ năng sử dụng mạng xã hội an toàn vào cả chương trình chính khóa lẫn hoạt động ngoại khóa. Nhờ vậy, học sinh, giáo viên và cán bộ nhà trường có cơ hội tiếp cận, rèn luyện kỹ năng nhận diện tin giả, phòng tránh lừa đảo trực tuyến và ứng xử có văn hóa trên không gian mạng. Thực tế cho thấy, cách làm này đã tạo ra nhiều chuyển biến tích cực trong nhận thức, biến mỗi giờ học, mỗi buổi sinh hoạt tập thể thành một “bài học sống” về an toàn thông tin.

Song song với đó, Sở Giáo dục và Đào tạo Hải Phòng thường xuyên phối hợp với lực lượng quân đội, công an để tổ chức các buổi tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho học sinh. Nội dung các chuyên đề luôn mang tính thời sự, như: Thủ đoạn lừa đảo qua mạng, các hình thức lợi dụng xu hướng xã hội để xâm nhập, lôi kéo giới trẻ, hay những mối đe dọa tiềm ẩn liên quan đến an ninh mạng. Thông qua những buổi chia sẻ này, học sinh không chỉ được trang bị kiến thức phòng vệ trên mạng mà còn nâng cao ý thức trách nhiệm công dân trong việc bảo vệ an ninh quốc gia từ những hành động nhỏ nhất.

Đặc biệt, Hải Phòng đã chú trọng ứng dụng công nghệ trong quản lý giáo dục. Hệ thống quản lý học sinh, sổ liên lạc điện tử, nền tảng học tập số được xây dựng và hoàn thiện với những tiêu chí nghiêm ngặt về kiểm soát truy cập và bảo mật thông tin. Đây là bước tiến quan trọng, vừa giúp việc quản lý thuận tiện hơn, vừa đảm bảo môi trường số an toàn cho thầy cô, phụ huynh và học sinh.

Trong nhiều năm qua, Nghệ An luôn là địa phương đi tiên phong trong quá trình đổi mới giáo dục, sớm có nhiều chính sách, chủ trương, biện pháp linh hoạt phù hợp với tình hình, điều kiện cụ thể. Trước sự phát triển mạnh mẽ của mạng xã hội, nhu cầu sử dụng ngày càng cao của học sinh cấp trung học, cấp thiết phải bổ cứu kiến thức, nâng cao nhận thức, định hướng cho học sinh khai thác, sử dụng thông tin trên Internet, sử dụng mạng xã hội và các loại hình truyền thông khác đúng quy định nhằm phục vụ cho học tập, nghiên cứu, giải trí đảm bảo an toàn, lành mạnh, có văn hóa và thiết thực.

Từ năm 2021, Sở Giáo dục và Đào tạo Nghệ An đã ban hành Khung chương trình kèm theo Công văn 351/SGD&ĐT-GDTrH về việc hướng dẫn tổ chức dạy học, hoạt động giáo dục định hướng sử dụng mạng xã hội, khai thác thông tin trên Internet cho học sinh THCS, THPT. Trên cơ sở khung chương trình được Sở GD&ĐT định hướng, các cơ sở giáo dục xây dựng kế hoạch dạy học, hoạt động giáo dục định hướng mạng xã hội, khai thác thông tin trên Internet cho học sinh với thời lượng 9 tiết cho mỗi cấp học theo các chủ đề/ bài học. Từ đó, giúp học sinh THCS quen thuộc với dịch vụ số và phần mềm thông dụng để phục vụ cuộc sống, học và tự học, giao tiếp và hợp tác trong cộng đồng. Qua đó, giúp học sinh hiểu biết và tuân thủ pháp luật, sống có đạo đức và văn hóa liên quan đến sử dụng tài nguyên thông tin và giao tiếp trên mạng xã hội, rèn luyện kỹ năng tự bảo vệ bản thân.

Có thể thấy, Hà Nội, TP.Hồ Chí Minh hay Hải Phòng đã và đang cho thấy những hướng đi khác nhau nhưng cùng chung mục tiêu: Không để học sinh bị cuốn trôi bởi mặt trái của mạng xã hội mà biến nó thành công cụ học tập, rèn luyện và trưởng thành. Những kinh nghiệm này chứng minh rằng: vấn đề không nằm ở việc “cấm hay không cấm” mạng xã hội, mà ở chỗ học sinh được trang bị bao nhiêu kỹ năng để làm chủ nó.

Hội Liên hiệp Phụ nữ thành phố Hải Phòng tổ chức chương trình truyền thông cho trẻ em về kỹ năng sử dụng mạng xã hội an toàn và văn minh. Ảnh: Hồng Nhung.

Trong thực tế, mạng xã hội không chỉ là nơi tiềm ẩn nguy cơ mà còn là “mảnh đất màu mỡ” để học sinh tiếp cận tri thức mới, rèn luyện kỹ năng tư duy phản biện, sáng tạo nội dung và thể hiện trách nhiệm công dân số. Nếu chỉ chọn giải pháp cực đoan là cấm đoán, chúng ta vô tình bỏ qua cơ hội để thế hệ trẻ trưởng thành trong môi trường sống động nhất của kỷ nguyên số. Điều quan trọng là mỗi nhà trường, mỗi gia đình và toàn xã hội cùng chung tay xây dựng “lá chắn kỹ năng” cho học sinh - từ việc nhận diện thông tin sai lệch, chống lại sự dụ dỗ tinh vi, đến cách ứng xử văn minh, nhân văn khi tham gia các cộng đồng trực tuyến.

Khi được đồng hành, định hướng và khơi gợi tinh thần trách nhiệm, mạng xã hội hoàn toàn có thể trở thành “lớp học thứ hai” - nơi thế hệ trẻ nuôi dưỡng tri thức, bồi đắp nhân cách, nuôi dưỡng khát vọng và trưởng thành vững vàng giữa kỷ nguyên số. Và chính từ những hạt mầm này, chúng ta có thể kỳ vọng hình thành một thế hệ công dân số bản lĩnh, tự tin hội nhập quốc tế nhưng vẫn giữ vững giá trị văn hóa, đạo đức Việt Nam.

Mời đón đọc kỳ 3: Không có “thuốc thần kì”, chỉ có hành trình kiên định