Cần phải khẳng định rằng, trong gần 40 năm đổi mới, nhiệm vụ xây dựng nền tư pháp văn minh, hiện đại, bảo vệ công lý, thực hiện mục tiêu công bằng xã hội đã đạt được những bước tiến vững chắc, thể hiện rõ nét sự tiến bộ, bản chất dân chủ, tốt đẹp của Nhà nước, chế độ và xã hội. Riêng trong lĩnh vực phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực, đất nước ta cũng có những bước tiến dài, đạt được những thành tựu đáng ghi nhận. Cùng với hàng loạt các Luật, văn bản dưới Luật về vấn đề này được ban hành và đi vào đời sống, vai trò và trách nhiệm của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam trong phòng, chống tham nhũng được quy định tại Điều 23 Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam năm 2015; Điều 8 Luật Phòng, chống tham nhũng năm 2005… Đặc biệt, Văn kiện Đại hội XIII đã tiếp tục ghi nhận, khẳng định và nhấn mạnh rất rõ yêu cầu phát huy vai trò giám sát, phản biện xã hội của Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức chính trị-xã hội, của nhân dân trong mọi phương diện, lĩnh vực của quốc gia.

Dựa vào hành lang pháp lý vững chắc cùng sức ảnh hưởng trong nhân dân, những năm gần đây, thông qua hoạt động giám sát, phản biện xã hội đã cho thấy vai trò đặc thù, quan trọng của Mặt trận Tổ quốc các cấp trong tham gia xây dựng chỉnh đốn Đảng, trong cuộc chiến phòng, chống tham nhũng, tiêu cực đầy phức tạp, nóng bỏng hiện nay. Những kết quả quan trọng trong công cuộc phòng, chống tham nhũng, tiêu cực ở nước ta thời gian qua đã thể hiện quyết tâm chính trị rất lớn của Đảng và Nhà nước và có sự đóng góp đáng ghi nhận của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân. Tuy nhiên, khi những “đại án” tham nhũng, lãng phí bị điều tra, xử lý ở cấp Trung ương hay cấp tỉnh, thì “giặc nội xâm” đang có xu hướng chạy về cơ sở, ẩn mình trong các hoạt động thường nhật, nhỏ nhưng thiết thân với người dân như quản lý đất đai, xây dựng, chi tiêu ngân sách, tuyển dụng cán bộ, phân bổ chính sách hỗ trợ…

“Không có sự tham gia của dân, của Mặt trận thì chống tham nhũng ở cơ sở sẽ thiếu chân đế” - lời khẳng định của đồng chí Nguyễn Túc, Ủy viên Đoàn Chủ tịch Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, người được mệnh danh là “người Mặt trận” với hàng chục năm gắn bó thực tiễn và tâm huyết với công tác giám sát ở cơ sở. Ông cho biết, bản thân từng đi nhiều địa phương và tiếp xúc với bà con nông dân, tiểu thương, cán bộ cơ sở, họ kể về những bức xúc rất cụ thể: Xin giấy chứng nhận quyền sử dụng đất bị gây khó dễ, các dự án hỗ trợ chậm đến tay người dân, hoặc có tiêu cực trong bình xét hộ nghèo, hộ cận nghèo... Những việc đó tuy nhỏ nhưng đã phản ánh một vấn đề lớn: Lỗ hổng trong đạo đức công vụ và hiệu lực giám sát từ cấp cơ sở. Nó như mối mọt, không phá nhà ngay nhưng âm ỉ gặm nhấm nền móng niềm tin của dân với chính quyền.

Bước vào giai đoạn chuyển mình của đất nước, cuộc cách mạng thể chế với việc tổ chức lại bộ máy chính quyền địa phương theo hướng tinh gọn, hai cấp đã tạo nên sự thay đổi cơ cấu quyền lực rất dễ nảy sinh những “khoảng trống” hoặc “kẽ hở” trong kiểm soát quyền lực. Nếu không có sự giám sát chặt chẽ từ nhân dân, từ Mặt trận và các tổ chức chính trị - xã hội, thì rất dễ xảy ra tình trạng “vừa đá bóng, vừa thổi còi”, tức là người có quyền thì lại thiếu kiểm soát. Hơn lúc nào hết, hoạt động chống tham nhũng, tiêu cực ở cơ sở chính là tuyến đầu, là chiến trường quan trọng nhất. Nếu không làm tốt công tác này tại cơ sở, thì mọi nỗ lực ở Trung ương sẽ ít nhiều bị hạn chế, không thực sự phát huy hiệu lực, hiệu quả và không thực sự đi vào đời sống. Muốn vậy, phải đặt Mặt trận Tổ quốc và nhân dân vào đúng vị trí của mình, là chủ thể giám sát, là “tai mắt” của Đảng ngay tại cộng đồng dân cư.

Là người đã dành hơn hơn nửa đời mình cho công tác Mặt trận, đồng chí Nguyễn Túc lĩnh hội sâu sắc về sức mạnh cũng như nhìn rõ “điểm nghẽn” của Mặt trận ở cơ sở. Với sự dẫn dắt của ông, chúng tôi đến một số địa phương, lắng nghe tâm sự của những cán bộ làm công tác mặt trận tại cơ sở và nhận thấy, hầu hết các cán bộ đều rất tâm huyết, có trình độ chuyên môn sâu, khả năng dân vận tốt. Họ gần dân, hiểu dân, có thể phát hiện sớm những biểu hiện tiêu cực. Nhưng họ không phát huy được vai trò giám sát, phản biện xã hội của mình vì tại hầu hết địa phương, công tác này vẫn còn bị hành chính hóa, nặng hình thức, thiếu sức nặng và đôi khi là nể nang, ngại va chạm, ngại đấu tranh vì thiếu sự hỗ trợ về thể chế.

Đơn cử như việc Mặt trận giám sát dự án làm đường ở xã nhưng không có quyền yêu cầu tạm dừng thi công khi phát hiện sai phạm. Phát hiện thì có nhưng xử lý thì không đến nơi đến chốn. Nhiều sai phạm được phát hiện từ hoạt động giám sát của Mặt trận như: Ở xã Mỹ Thành (Nghệ An), Ban giám sát đầu tư cộng đồng đã chỉ ra sai phạm trong thi công đường nông thôn trị giá hơn 1 tỷ đồng, buộc nhà thầu khắc phục. Ở TP. Huế, việc phân phối hỗ trợ thiên tai đã từng bị người dân phản ánh do Mặt trận giám sát, sau đó chính quyền phải điều chỉnh lại. Tuy nhiên, hiệu quả này chưa đồng đều. Có nơi Mặt trận còn e dè, nể nang, thiếu nghiệp vụ.

Đối với những “điểm nghẽn” này, TS. Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ cho rằng, Mặt trận không cầm quyền, nhưng lại nắm được thông tin từ dân, hiểu được ai là người làm việc tốt, ai là người “làm màu”. Do đó, cần thể chế hóa quyền giám sát của Mặt trận Tổ quốc trong Luật, quy định rõ: Giám sát phải được chính quyền tiếp thu và phản hồi bằng văn bản. Cần có cơ chế “giám sát có răng”, nghĩa là sau giám sát thì phải có chế tài hoặc công khai thông tin, hoặc chuyển cơ quan thanh tra, hoặc kiến nghị đình chỉ cán bộ sai phạm. Đồng thời, cần tăng nguồn lực cho Ban giám sát đầu tư cộng đồng, có cơ chế phối hợp với báo chí, thanh tra để xử lý đúng người, đúng việc.

TS. Đinh Văn Minh.

Mặt trận cần phải mạnh từ cơ sở - điều đó không nên chỉ là khẩu hiệu suông mà phải bằng hành động cụ thể, bằng sự tín nhiệm của dân. Bên cạnh đó, nếu chúng ta thực sự đặt người dân làm trung tâm thì không thể bỏ qua việc siết chặt kỷ luật, kỷ cương ở cấp cơ sở. Đó là nơi mà chính sách của Trung ương đi vào cuộc sống hay bị bóp méo, thậm chí bị “bẻ cong”. Muốn chống được tham nhũng, tiêu cực ở cơ sở, phải “kích hoạt” cho được vai trò của người dân, của Mặt trận, của báo chí địa phương và những cán bộ thực sự có tâm, có tầm ở tuyến đầu. Khi dân thấy Mặt trận dám nói, dám làm, thì họ mới tin, mới theo.

Muốn Mặt trận thực sự là “ngọn cờ”, nhân dân là “tai mắt” tin cậy, thì Mặt trận các cấp cần phải nâng cao chất lượng giám sát có trọng tâm, trọng điểm, đi vào những vấn đề “nóng” mà dư luận đang quan tâm. Đội ngũ cán bộ Mặt trận cơ sở cần được tôi rèn bản lĩnh, có đức liêm chính, được dân tín nhiệm. Không thể để công tác Mặt trận là “ghế dự bị” cho cán bộ về hưu hoặc kiêm nhiệm hình thức. Bên cạnh đó, cần tiếp tục phát huy hiệu quả của các mô hình giám sát cộng đồng có sự tham gia của dân như Ban Thanh tra nhân dân, Ban Giám sát đầu tư của cộng đồng - đây là những mô hình hiệu quả song chưa được tận dụng triệt để, chưa có sự tập huấn chuyên sâu và có cơ chế bảo vệ các thành viên. Ngoài ra, cần ứng dụng công nghệ thông tin để tạo nên kênh phản ánh trực tiếp, có tính tương tác cao giữa Mặt trận và người dân, để mỗi công dân có thể thực sự là “người gác cổng” của liêm chính.

Tuy nhiên, cũng có đó rất nhiều ý kiến băn khoăn như: Dân lên tiếng thì ai là người lắng nghe, ai là người bảo vệ dân? Có cơ chế nào buộc chính quyền phải phản hồi không?. Nên chăng, việc phát huy vai trò giám sát của dân không chỉ là một khẩu hiệu chính trị mà phải được thể chế hóa bằng luật, bằng quy chế, bằng những thiết chế gần dân. Và ở đâu người dân được làm chủ thực sự, được lên tiếng mà không sợ bị trù dập, thì ở đó tham nhũng mới khó sinh sôi. Nhiều vụ việc sai phạm ở cơ sở không phải do thanh tra phát hiện mà là do người dân lên tiếng. Nếu mỗi người dân, mỗi tổ dân phố nếu được cung cấp thông tin và bảo vệ quyền phản ánh, thì sẽ là “thanh tra nhân dân” hữu hiệu nhất.

Đồng chí Phạm Văn Bình, Chủ tịch UBMTTQ Việt Nam phường Tân Phước, TX.Phú Mỹ, tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu (cũ) kiểm tra việc thi công tuyến hẻm, từ phản ánh của người dân qua Mô hình kết nối zalo “Dân hỏi, chính quyền trả lời- Dân khó khăn, Mặt trận và chính quyền hỗ trợ”. Ảnh: Diễm Quỳnh.

Từ ngày 1/7/2025, các tổ chức chính trị - xã hội sẽ chính thức về chung “mái nhà Mặt trận” theo quy định mới của Luật Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Điều này tạo ra một thời cơ lớn, một sự cộng hưởng mạnh mẽ để Mặt trận phát huy tối đa vai trò của mình trong giám sát, phản biện và đặc biệt là trong phòng, chống tham nhũng, tiêu cực, lãng phí ở cơ sở - nơi gần dân nhất, sát dân nhất, và cũng là nơi phát sinh nhiều vấn đề nhất. Đồng chí Nguyễn Túc đã đưa ra một số kiến giải rất đáng lưu ý:

Thứ nhất, tổ chức và lực lượng đông đảo, vững mạnh. Trước đây, các tổ chức như Công đoàn, Hội Nông dân, Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ… hoạt động tương đối độc lập. Giờ đây, khi cùng nằm trong hệ thống tổ chức của Mặt trận, việc phối hợp trở nên thuận lợi và thống nhất hơn. Lực lượng của chúng ta lớn mạnh hơn, trải rộng khắp các khu dân cư, từ thành thị đến nông thôn, từ công nhân đến trí thức, từ người cao tuổi đến thanh niên. Đó là nguồn lực khổng lồ để giám sát, phát hiện, lên tiếng trước những hành vi sai trái.

Thứ hai, thế và lực của Mặt trận được củng cố cả về pháp lý lẫn thực tiễn. Luật Mặt trận năm 2024 đã mở rộng quyền hạn cho Mặt trận trong giám sát, phản biện xã hội, đặc biệt là tại cấp cơ sở. Khi có sự gắn kết thống nhất giữa Mặt trận và các tổ chức thành viên, việc triển khai các hoạt động giám sát sẽ có sức nặng hơn, tránh được tình trạng “đơn lẻ, mạnh ai nấy làm”. Chúng ta có thể tổ chức các đoàn giám sát liên tổ chức, phản ánh từ nhiều góc độ khác nhau, qua đó tăng độ tin cậy và hiệu lực của kiến nghị.

Thứ ba, thời cơ nâng cao trách nhiệm giải trình của chính quyền địa phương. Khi Mặt trận có đủ “tai - mắt - chân - tay” ở khắp các địa bàn thì chính quyền cấp xã, phường buộc phải quan tâm hơn đến tiếng nói của dân, của Mặt trận. Những kiến nghị, cảnh báo từ các tổ chức thành viên giờ đây không còn là tiếng nói riêng lẻ mà là ý kiến của một hệ thống chính trị thống nhất. Đó là sức ép lành mạnh để cán bộ, công chức cơ sở làm việc minh bạch hơn, có trách nhiệm hơn.