Để các em học sinh phổ thông làm chủ không gian số, giáo dục cần được triển khai một cách toàn diện và linh hoạt. Trước tiên, năng lực số và tư duy phản biện là nền tảng không thể thiếu. Học sinh cần học cách tìm kiếm, xác thực thông tin, bảo vệ dữ liệu cá nhân và đối mặt với các thông tin sai lệch. Thông qua việc sản xuất video, bài viết hay podcast, các em không chỉ tiếp nhận kiến thức mà còn tạo ra giá trị tích cực, trở thành những “người sáng tạo nội dung” chủ động, có trách nhiệm và biết truyền cảm hứng cho cộng đồng.

Bên cạnh đó, cán bộ quản lý và giáo viên đóng vai trò then chốt. Họ không chỉ là người giảng dạy mà còn là người hướng dẫn, đồng hành và giám sát hành vi số của học sinh. Việc tập huấn định kỳ về kỹ năng số, nhận diện thông tin sai lệch và phương pháp giáo dục ứng phó với tác động tiêu cực từ mạng xã hội là điều bắt buộc. Ở nhiều địa phương, tiêu chí “Giáo viên chủ nhiệm số” đã được đưa vào cuộc thi “Giáo viên chủ nhiệm giỏi” khẳng định vai trò quan trọng của những người thầy đồng hành, giúp học sinh tương tác lành mạnh, an toàn trên mạng.

Không thể thiếu gia đình - nơi hình thành những giá trị đầu đời. Cha mẹ cần nắm vững kiến thức cơ bản để đồng hành, hướng dẫn và bảo vệ con trên không gian mạng, thay vì áp đặt hay cấm đoán. Việc xây dựng “thỏa thuận công nghệ gia đình”, thiết lập giới hạn thời gian sử dụng internet và kiểm tra nội dung định kỳ sẽ giúp mỗi gia đình trở thành một “tế bào giáo dục”, là điểm tựa vững chắc để học sinh tìm đến khi gặp sự cố trên mạng.

Một giờ học Quốc phòng, an ninh. Ảnh: P.T

Các hoạt động ngoại khóa, trải nghiệm sáng tạo được nhiều trường triển khai mạnh mẽ: Thi viết bài, vẽ tranh, làm clip, video về các chủ đề như “An toàn mạng - Trách nhiệm công dân số”, “Học sinh chống tin giả”, “Nói không với bạo lực mạng”. Học sinh được hướng dẫn đăng tải các nội dung tích cực trên YouTube, TikTok, Facebook, từ đó tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ từ trường học ra cộng đồng. Công nghệ cũng là công cụ hỗ trợ đắc lực trong giáo dục và phòng ngừa tác động xấu từ mạng xã hội. Các phần mềm kiểm soát nội dung, ứng dụng học an toàn, chatbot AI tư vấn tâm lý học đường cùng Trung tâm dữ liệu học sinh giúp nhà trường phối hợp với gia đình xử lý các vi phạm, rủi ro tiềm ẩn, đồng thời xây dựng môi trường số lành mạnh, an toàn và sáng tạo, nơi học sinh không chỉ học mà còn biết bảo vệ bản thân và cộng đồng.

Giáo viên không chỉ là người truyền thụ tri thức mà còn đóng vai trò then chốt trong việc bảo đảm an toàn cho học sinh trên môi trường số. Trước hết, giáo viên là người định hướng nhận thức cho học sinh. Thông qua các tiết học, hoạt động ngoại khóa hay buổi sinh hoạt chuyên đề, giáo viên giúp học sinh hiểu rõ những lợi ích và rủi ro của việc sử dụng Internet. Giáo viên cần trang bị cho học sinh kỹ năng phân biệt thông tin chính thống với tin giả, cách bảo mật tài khoản cá nhân, cũng như thái độ có trách nhiệm khi chia sẻ và bình luận trên mạng xã hội.

Thứ hai, giáo viên là tấm gương trong việc sử dụng công nghệ. Lối sống, hành vi và cách ứng xử của thầy cô trên không gian mạng có ảnh hưởng lớn đến học sinh. Khi giáo viên thể hiện sự chuẩn mực, văn minh, tôn trọng pháp luật trong từng bài đăng, từng lời bình luận, học sinh sẽ học được cách hành xử đúng đắn, từ đó hình thành thói quen sử dụng internet an toàn và lành mạnh.

Thứ ba, giáo viên đóng vai trò giám sát và đồng hành. Trong quá trình dạy học, thầy cô có thể phát hiện những dấu hiệu bất thường như học sinh bị bắt nạt trực tuyến, sa đà vào trò chơi bạo lực, hoặc tiếp xúc với tư tưởng cực đoan. Khi đó, giáo viên vừa là người can thiệp kịp thời, vừa là cầu nối giữa học sinh với gia đình và nhà trường để cùng phối hợp bảo vệ các em.

Ngoài ra, giáo viên còn là người tổ chức và thúc đẩy các chương trình giáo dục kỹ năng số trong trường học. Thông qua việc lồng ghép kiến thức an toàn mạng vào môn Tin học, Giáo dục công dân, hay qua các cuộc thi tìm hiểu pháp luật mạng, giáo viên giúp học sinh có môi trường rèn luyện kỹ năng số an toàn, sáng tạo và hữu ích.

Cuối cùng, để hoàn thành tốt vai trò này, bản thân giáo viên cũng cần không ngừng học hỏi, cập nhật kiến thức về công nghệ, Luật An ninh mạng và xu hướng mới của xã hội số. Chỉ khi có nền tảng hiểu biết vững chắc, giáo viên mới có thể truyền đạt hiệu quả và bảo vệ học sinh trước những nguy cơ ngày càng tinh vi trên không gian mạng.

Trong kỷ nguyên số, giáo viên chính là “người giữ cửa” quan trọng, giúp học sinh vừa khai thác được lợi ích từ Internet, vừa biết tự bảo vệ mình trước những cạm bẫy trực tuyến. Vai trò này không chỉ góp phần bảo đảm an toàn cho học sinh, mà còn xây dựng một môi trường giáo dục lành mạnh, văn minh và phát triển bền vững.

Trong bối cảnh tình hình an ninh thế giới và khu vực diễn biến phức tạp, cùng với sự nổi lên của nhiều nguy cơ phi truyền thống như an ninh mạng, an ninh thông tin, buôn bán người, ma túy xuyên biên giới…, yêu cầu đổi mới giáo dục quốc phòng - an ninh trong nhà trường trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Không chỉ dừng lại ở việc trang bị kiến thức quân sự, môn học này cần được định hướng lại để trở thành “lá chắn mềm”, giúp thế hệ trẻ có năng lực tự bảo vệ bản thân, góp phần giữ gìn chủ quyền, an ninh quốc gia trong thời bình.

Nói như cách của Thiếu tướng, TS Trần Ngọc Thanh, Vụ trưởng Vụ Giáo dục Quốc phòng và An ninh, Bộ Giáo dục và Đào tạo: “Giáo dục quốc phòng và an ninh là khối kiến thức đặc biệt quan trọng, được Đảng và nhà nước ta xác định là một trong những thành tố chiến lược để đào tạo con người mới xã hội chủ nghĩa, góp phần thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ hciến lược của cách mạng Việt Nam là xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội và bảo vệ vững chắc Tổ quốc xã hội chủ nghĩa”.

Để môn học an ninh quốc phòng thực sự là “lá chắn” bảo vệ thế hệ trẻ, theo Thiếu tướng, TS Phùng Thị Phú, Phó Cục trưởng Cục Quân huấn – Nhà trường, Bộ Tổng Tham mưu QĐNĐ Việt Nam việc đổi mới nội dung là yêu cầu tiên quyết. Cần phải chuyển dịch trọng tâm tư việc chỉ trang bị kiến thức “đánh giặc” sang trang bị năng lực “giữ nước” trong thời bình, một năng lực toàn diện bao gồm cả khả năng ứng phó với các mối đe dọa vô hình như không kém phần nguy hiểm. Bộ Giáo dục và Đào tạo cần phối hợp với Bộ Quốc phòng, Bộ Công an rà soát, đánh giá lại toàn bộ chương trình giáo dục quốc phòng an ninh hiện hành. Trên cơ sở đó, cần mạnh dạn tinh giản những nội dung không còn phù hợp, đồng thời xây dựng và bổ sung các chuyên đề mới về an ninh phi truyền thống.

“Năng lực và ý thức của một học sinh được hình thành từ sự tác động tổng hòa của ba môi trường: Gia đình, nhà trường và xã hội. Đặc biệt, đối với môn giáo dục an ninh quốc phòng, việc tạo ra một mặt trận thống nhất trong nhận thức và hành động giữa các chủ thể giáo dục là yếu tố then chốt. Cần xây dựng và thể chế hóa quy chế phối hợp giữa các bên liên quan. Nhà trường cần giữ vai trò chủ động, thường xuyên thông tin, trao đổi với phụ huynh về nội dung, chương trình học và cùng phối hợp trong việc giáo dục, định hướng cho con em. Các cơ quan truyền thông báo chí cần đẩy mạnh tuyên truyền về vai trò của giáo dục quốc phòng an ninh và các mối đe dọa an ninh phi truyền thống, xây dựng các sản phẩm truyền thông hấp dẫn, phù hợp với giới trẻ”, Thiếu tướng, TS Phùng Thị Phú nhấn mạnh.

Đồng quan điểm đó, Thiếu tướng Trần Đình Chung, Phó Cục trưởng Cục An ninh chính trị nội bộ, Bộ Công an đề xuất, cần lồng ghép giáo dục an ninh phi truyền thống vào các buổi sinh hoạt chính trị, ngoại khóa, giáo dục công dân, pháp luật trong nhà trường, nâng cao kỹ năng nhận diện và xử lý đối với các tình huống, thông tin sai lệch, độc hại trên mạng xã hội. Nghiên cứu ban hành Chương trình hành động phòng, chống nguy cơ an ninh phi truyền thống trong lĩnh vực giáo dục; xây dựng bộ tài liệu nhận diện nguy cơ an ninh phi truyền thống dành cho cán bộ quản lý giáo dục, giáo viên, học sinh sinh viên.

Một khía cạnh đặc biệt quan trọng được các chuyên gia nhấn mạnh là việc gắn giáo dục quốc phòng - an ninh với thực tiễn, để học sinh không chỉ học kiến thức trong sách vở mà còn cảm nhận được hơi thở sinh động của đời sống biên cương, hải đảo. Thiếu tướng Giang Văn Cừ, Giám đốc Học viện Biên phòng cho rằng, cần phối hợp giữa Sở Giáo dục và Đào tạo – Ban Chỉ huy Bộ đội Biên phòng các tỉnh trong giáo dục quốc phòng an ninh. Mỗi trường học nên có “cố vấn an ninh học đường” là cán bộ biên phòng hoặc công an hỗ trợ truyền thông, tập huấn. Tổ chức ngày hội “Biên phòng với học đường”, thi vẽ tranh, đóng kịch về chủ đề chủ quyền lãnh thổ, tuyên truyền về an ninh biên giới cho học sinh. Mời cán bộ Bộ đội Biên phòng tham gia giảng dạy, truyền đạt kinh nghiệm, chia sẻ các câu chuyện thực tế về công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm trên biên giới, quản lý xuất nhập cảnh, bảo vệ chủ quyền an ninh biên giới. Tổ chức giao lưu, tọa đàm với cán bộ, chiến sĩ Bộ đội Biên phòng, cựu chiến binh đã trực tiếp tham gia bảo vệ biên giới qua các thời kỳ.

Thứ nhất, đối với Chính phủ và Bộ Giáo dục và Đào tạo

Cần hoàn thiện hành lang pháp lý và tăng cường kiểm soát nội dung độc hại trên mạng xã hội. Với tốc độ phát triển nhanh và mạnh của công nghệ thông tin thời kỹ thuật số, chuyển đổi số, các nền tảng mạng xã hội hoạt động rất đa dạng, khó kiểm soát về mặt nội dung và một thời điểm cụ thể. Vì vậy, Chính phủ thông qua các cơ quan chuyên môn như Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội cần phối hợp tăng cường công tác duyệt, xử lý nghiêm các tài khoản, trang mạng đăng tải thông tin sai lệch, độc hại, bạo lực, khiêu dâm… Bên cạnh đó, cần rà soát và bổ sung các quy định pháp luật liên quan đến bảo vệ trẻ em trên không gian mạng một cách rõ ràng, cụ thể hơn. Đồng thời, các cơ quan chức năng cần phát triển các công cụ hỗ trợ lọc nội dung xấu độc, ứng dụng có hiệu quả công nghệ trí tuệ nhân tạo AI để cảnh báo nội dung vi phạm đạo đức, văn hóa trên mạng xã hội.

Với Bộ Giáo dục và Đào tạo, cần ra các văn bản cấm học sinh phổ thông mang điện thoại di động vào lớp học, trong giờ học ở các trường THCS, THPT.

Thứ hai, đối với các cơ sở giáo dục

Cần tăng cường giáo dục kỹ năng sử dụng mạng xã hội an toàn cho học sinh. Một trong những nguyên nhân dẫn đến ảnh hưởng tiêu cực từ mạng xã hội là do học sinh chưa được trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng sử dụng mạng một cách an toàn, có trách nhiệm.

Giáo viên – “người giữ cửa” quan trọng để học sinh sử dụng mạng xã hội an toàn. Ảnh minh họa: B.Đ

Vì vậy, các trường phổ thông cần tích hợp nội dung giáo dục truyền thông, kỹ năng số vào chương trình giáo dục phổ thông, đặc biệt là các môn Tin học, Giáo dục Kinh tế và Pháp luật, Hoạt động trải nghiệm. Đồng thời, các nhà trường cần phối hợp với các tổ chức xã hội, các cơ quan chuyên môn tổ chức các lớp tập huấn, tuyên truyền giúp học sinh nhận biết các nội dung xấu độc, tin giả, hành vi lừa đảo, bắt nạt trên mạng xã hội.

Thứ ba, đối với xã hội và doanh nghiệp.

Các doanh nghiệp trong ngành tin học, công nghệ, viễn thông nên nghiên cứu và phát triển các ứng dụng phần mềm học an toàn, chặn các nội dung độc hại trên không gian mạng.

Trong thời đại bùng nổ công nghệ thông tin, kỷ nguyên số, không gian mạng vừa là cơ hội vừa là thách thức lớn đối với sự phát triển toàn diện của học sinh phổ thông, đặc biệt trong quá trình triển khai Chương trình giáo dục phổ thông 2018. Mạng xã hội là môi trường tiềm ẩn nhiều nguy cơ, trong đó có sự xâm nhập ngày càng tinh vi của các thế lực thù địch nhằm tuyên truyền, xuyên tạc, kích động, làm lệch lạc nhận thức, thái độ, hành vi của học sinh. Nếu các em không được gia đình, nhà trường trang bị đầy đủ kiến thức, kỹ năng và giá trị sống, các em dễ bị tổn thương trước tác động tiêu cực, thậm chí trở thành nạn nhân, thủ phạm hoặc công cụ cho các thế lực xấu.

Nhiều sự việc đau lòng xảy ra với học sinh phổ thông do tác động tiêu cực từ mạng xã hội là hồi chuông cảnh báo, nhắc nhở cha mẹ, thầy cô và cộng đồng về trách nhiệm bảo vệ con em mình trên không gian mạng. Trong kỷ nguyên số, không thể cấm đoán hoàn toàn học sinh sử dụng mạng xã hội, nhưng cần giáo dục các em biết tỉnh táo trước những ma lực, cám dỗ, và biết nói “không” với những gì sai trái. Để làm được điều đó, cần có sự chung tay phối hợp chặt chẽ giữa gia đình, nhà trường và xã hội.