Phổ biến pháp luật lao động tại khu công nghiệp qua báo chí Công đoàn: Từ thực tiễn đến giải pháp

Đặt vấn đề

Sự phát triển của nền kinh tế thị trường và quá trình hội nhập quốc tế đã làm cho quan hệ lao động ở Việt Nam, đặc biệt tại các KCN, trở nên đa dạng và tiềm ẩn nhiều xung đột. Trong bối cảnh đó, trang bị kiến thức pháp luật lao động cho NLĐ không chỉ là một hoạt động tuyên truyền đơn thuần mà đã trở thành yếu tố cốt lõi để xây dựng quan hệ lao động hài hòa, ổn định và tiến bộ, đồng thời là công cụ để NLĐ tự bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của mình.

Tuy nhiên, các phương pháp phổ biến, giáo dục pháp luật truyền thống như tổ chức hội thảo, phát tờ rơi hay tuyên truyền qua loa phát thanh trong nhà xưởng đang dần bộc lộ những hạn chế trước sự thay đổi căn bản trong đời sống và thói quen tiếp nhận thông tin của NLĐ.

Nhận thức rõ thực trạng này, Tạp chí Lao động và Công đoàn (nay là Tạp chí Lao động Đoàn thể) từng thực hiện Đề án nghiên cứu khoa học cấp Tổng Liên đoàn, tiến hành khảo sát trên diện rộng tại các KCN trọng điểm. Bài viết này sẽ hệ thống hóa những phát hiện chính từ nghiên cứu, làm rõ khoảng cách giữa nhu cầu thực tế của NLĐ và phương thức đáp ứng hiện tại của báo chí Công đoàn, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả công tác phổ biến, giáo dục pháp luật trong tình hình mới.

Cán bộ Công đoàn tỉnh Thanh Hóa tích cực tham gia Cuộc thi trực tuyến “Công nhân, viên chức, lao động tìm hiểu về Luật Công đoàn, Luật BHXH 2024.

Thực trạng nhu cầu và phương thức tiếp cận thông tin pháp luật của người lao động tại các khu công nghiệp

Nhu cầu thông tin pháp luật

Kết quả khảo sát từ Đề án đã nói lên rằng NLĐ không chỉ quan tâm đến các thông tin giải trí. Thực tế cho thấy họ có nhu cầu tìm hiểu pháp luật rất lớn và cấp thiết: 52,5% NLĐ được khảo sát cho biết họ thường xuyên đọc các nội dung về "Chính sách - Pháp luật". Tỷ lệ này ở nhóm đối tượng cán bộ công đoàn còn cao hơn, lên tới 66%.

Các chủ đề pháp lý cụ thể được NLĐ quan tâm hàng đầu là những vấn đề gắn liền trực tiếp đến đời sống của họ như chế độ tiền lương, bảo hiểm xã hội (BHXH), an toàn, vệ sinh lao động (ATVSLĐ), thời giờ làm việc, và các quy định về hợp đồng lao động.

Nhu cầu này xuất phát từ những đòi hỏi thực tiễn của cuộc sống, công việc, bởi mỗi điều khoản trong Bộ luật Lao động, Luật BHXH đều có thể ảnh hưởng đến thu nhập, sự an toàn và tương lai của NLĐ và gia đình. Do đó, có thể khẳng định, phổ biến, giáo dục pháp luật là đáp ứng một nhu cầu chính đáng của NLĐ.

Thách thức từ thói quen và công nghệ

Mặc dù nhu cầu rất lớn, hiệu quả của công tác phổ biến, giáo dục pháp luật qua các kênh truyền thông chính thống, đặc biệt là báo chí Công đoàn, vẫn chưa đạt kỳ vọng. Nghiên cứu của chúng tôi đã chỉ ra những "điểm nghẽn" chính trong quá trình truyền tải thông tin:

Một là, sự thống trị của truyền thông xã hội và thiết bị di động: Khảo sát cho thấy 78,7% NLĐ sử dụng mạng xã hội (Zalo, Facebook, TikTok) hằng ngày để tiếp nhận thông tin. Tỷ lệ này với báo/tạp chí điện tử là 39,2%, trong khi với báo/tạp chí in chỉ là 4,0%. Điều này cho thấy kênh tiếp cận chủ yếu của NLĐ đã dịch chuyển hoàn toàn sang nền tảng số và di động.

Người lao động kiểm tra an toàn, vệ sinh lao động tại Công ty TNHH Nissei Vietnam

Hai là, rào cản về thời gian và môi trường tiếp nhận: Với thời gian làm việc kéo dài 8-10 giờ/ngày, NLĐ trong các KCN chỉ có những khoảng nghỉ ngắn (15-20 phút) hoặc thời gian buổi tối sau khi đã mệt mỏi bởi một ngày lao động trong nhà xưởng. Do vậy, họ ưu tiên các hình thức tiêu thụ thông tin nhanh, gọn, trực quan (lướt, xem) hơn là đọc các văn bản dài và phức tạp.

Ba là, rào cản về hình thức và nội dung: Thông tin tuyên truyền thường khô khan, giáo điều, nghèo nàn về nội dung, kém hấp dẫn. Việc diễn giải lại các văn bản pháp quy một cách máy móc, thiếu tính ứng dụng và thiếu những câu chuyện thực tế khiến nội dung trở nên xa lạ và khó tiếp thu với đại bộ phận NLĐ.

Bốn là, rào cản về niềm tin: NLĐ không chỉ cần biết luật, họ cần tin rằng luật có thể bảo vệ họ. Sự thiếu vắng những vụ việc điển hình được giải quyết triệt để nhờ sự can thiệp của pháp luật và tổ chức Công đoàn trên mặt báo khiến niềm tin vào tính hiệu lực của pháp luật bị suy giảm (Chẳng hạn: tình trạng nợ BHXH tồn tại quá lâu nhưng không được giải quyết triệt để).

Chuyển đổi mô hình truyền thông pháp luật: từ tuyên truyền kiến thức sang kiến tạo niềm tin và năng lực hành động

Để công tác phổ biến, giáo dục pháp luật cho công nhân lao động tại các KCN thực sự hiệu quả, báo chí nói chung và báo chí Công đoàn nói riêng - cần thay đổi trong tư duy và phương thức hoạt động. Cần chuyển trọng tâm từ việc chỉ phổ biến kiến thức sang trang bị năng lực hành động và kiến tạo niềm tin cho NLĐ. Sau đây là một số giải pháp:

Xây dựng nội dung lấy phóng sự điều tra bảo vệ NLĐ làm mũi nhọn

Đây là giải pháp mang tính đột phá, chuyển vai trò của nhà báo từ người truyền tin thành người bảo vệ. Hiệu quả của phương pháp này đã được chứng minh qua các loạt bài của Tạp chí:

Loạt bài "Công nhân vệ sinh môi trường ở Hà Nội bị nợ lương" (2021) và "Công nhân Công ty CP Ô tô 1-5 bị nợ BHXH" (2021-2022) không chỉ phản ánh vụ việc, mà còn theo đuổi đến cùng, góp phần buộc doanh nghiệp phải thực thi pháp luật, trả lại quyền lợi cho hàng trăm NLĐ với số tiền hàng chục tỷ đồng.

Loạt bài "Học sinh thực tập làm công nhân" (2023) hay "Bóc lột sức lao động ở trẻ chưa thành niên" (2023) đã tạo ra tác động xã hội mạnh mẽ, khiến các cơ quan quản lý nhà nước phải vào cuộc chấn chỉnh.

Công nhân Công ty CP Ô tô 1-5 phản đối việc doanh nghiệp nợ bảo hiểm xã hội khiến quyền lợi của họ bị ảnh hưởng, năm 2021.

Những loạt bài này chính là những bài học pháp luật sống động và thuyết phục nhất, với những dẫn chứng, căn cứ pháp lý - chứng minh rằng pháp luật là công cụ hữu hiệu để bảo vệ người yếu thế. Việc đầu tư và phát triển mảng báo chí điều tra, phản ánh không chỉ nâng cao uy tín của tờ báo mà còn trực tiếp củng cố niềm tin của NLĐ vào pháp luật và tổ chức Công đoàn.

Đa dạng hóa sản phẩm truyền thông trên nền tảng số

Để vượt qua rào cản về thời gian và thói quen NLĐ, nội dung tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật cần được thể hiện dưới nhiều hình thức sáng tạo, phù hợp với từng nền tảng:

Video ngắn: Sản xuất các video có độ dài 1-3 phút trên TikTok, Facebook Reels, Youtube Shorts, giải thích các tình huống pháp lý cụ thể (Ví dụ: 3 điều cần biết khi ký hợp đồng thử việc, Cách tính tiền phép năm khi nghỉ việc...).

Podcast và Audio: Xây dựng các kênh podcast như chương trình "Talk Công đoàn", “Sổ tay pháp luật” - nơi các chuyên gia, luật sư đối thoại, tư vấn pháp luật. Hình thức này cho phép NLĐ tiếp thu thông tin trong lúc di chuyển hoặc nấu ăn, làm việc nhà.

Infographic và Emagazine: Trực quan hóa các quy trình, số liệu, điều luật phức tạp bằng hình ảnh, biểu đồ sinh động, dễ hiểu, dễ chia sẻ.

Trò chơi: Tổ chức thường xuyên các cuộc thi trực tuyến tìm hiểu pháp luật có thưởng. Kinh nghiệm từ các cuộc thi về ATVSLĐ, Luật Phòng, chống ma túy; và mới đây Tạp chí triển khai Cuộc thi tìm hiểu Luật phòng chống tác hại của thuốc lá... cho thấy hình thức này có sức hút rất lớn, tạo ra môi trường học tập vui vẻ, không áp lực và có tính lan tỏa cao. Có cuộc thi lên tới gần 1 triệu lượt người tham gia – chủ yếu là công nhân lao động.

Chương trình Talk Công đoàn thu hút sự quan tâm của cán bộ Công đoàn, đoàn viên, NLĐ.

Phát triển hệ sinh thái truyền thông, trao quyền cho công đoàn cơ sở (CĐCS)

Báo chí Công đoàn không thể hoạt động đơn độc. Cần xây dựng một hệ sinh thái mà ở đó, các cơ quan báo chí là "xưởng" sản xuất nội dung chất lượng cao, còn hệ thống công đoàn các cấp, đặc biệt là CĐCS, là mạng lưới "phân phối và khuếch tán" hiệu quả.

Cung cấp bộ công cụ truyền thông: Định kỳ cung cấp cho CĐCS các sản phẩm truyền thông (video, infographic, bài viết ngắn phổ biến pháp luật) đã được thiết kế sẵn để họ có thể đăng tải ngay lập tức lên các kênh Zalo, Facebook của đơn vị, doanh nghiệp. Tạp chí đã triển khai Chuyên mục Diễn đàn, xuất bản đều đặn trước 6h30 phút hằng ngày, sau đó chia sẻ vào các nhóm Zalo Diễn đàn cán bộ Công đoàn toàn quốc – để từ đó lan tỏa tới công nhân lao động.

Xây dựng và hỗ trợ mạng lưới Fanpage/Group CĐCS: Hướng dẫn, hỗ trợ kỹ thuật để mỗi CĐCS có thể vận hành một kênh truyền thông riêng, tạo ra một không gian đối thoại, tư vấn pháp luật trực tiếp và kịp thời cho đoàn viên của mình.

Tập huấn, bồi dưỡng kỹ năng truyền thông: Tổ chức các lớp tập huấn cho đội ngũ CBCĐ về kỹ năng viết tin, sản xuất video đơn giản bằng điện thoại, quản trị mạng xã hội để họ trở thành những người phổ biến truyền thông pháp luật tại cơ sở. Đặc biệt, kỹ năng sử dụng AI trong việc tạo ra sản phẩm tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật cũng được quan tâm triển khai.

Kết luận và đề xuất

Trong bối cảnh hiện nay, công tác phổ biến giáo dục pháp luật cho NLĐ tại các KCN đang đứng trước một bước ngoặt với nhiều sự thay đổi, việc tiếp tục đi theo lối mòn truyền thống sẽ không còn hiệu quả. Báo chí, truyền thông Công đoàn cần phải định vị lại vai trò của mình, không chỉ là một kênh thông tin mà phải là một người bảo vệ, một người đồng hành và một nhà kiến tạo giải pháp.

Chìa khóa của sự thành công nằm ở việc kết hợp nhuần nhuyễn giữa nội dung chất lượng cao, có tác động xã hội (báo chí điều tra) với các hình thức thể hiện sáng tạo, đa nền tảng (chuyển đổi số) và một mạng lưới phân phối rộng khắp, bám sát cơ sở (hệ thống công đoàn).

Để hiện thực hóa các giải pháp trên, chúng tôi xin đưa ra một số kiến nghị, đề xuất:

Đối với Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam: Cần có cơ chế, chính sách và nguồn lực đầu tư cụ thể để hỗ trợ các cơ quan báo chí Công đoàn thực hiện chiến lược chuyển đổi số và phát triển mảng báo chí điều tra. Cần coi việc sử dụng, đặt mua và quảng bá các sản phẩm báo chí Công đoàn là một trong những tiêu chí đánh giá hiệu quả hoạt động của công đoàn các cấp.

Đối với các cơ quan báo chí, truyền thông Công đoàn: Cần mạnh dạn thay đổi tư duy làm báo, đầu tư vào việc đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ phóng viên, biên tập viên có kỹ năng làm báo đa phương tiện và năng lực điều tra chuyên sâu. Xây dựng văn hóa tòa soạn đổi mới, sáng tạo, dám dấn thân vì quyền lợi của NLĐ.

Đối với các cấp Công đoàn (tỉnh, thành, ngành, cơ sở): Nâng cao nhận thức về vai trò của truyền thông trong hoạt động công đoàn. Chủ động phối hợp, cung cấp thông tin và tích cực sử dụng các sản phẩm truyền thông của hệ thống để lan tỏa đến từng đoàn viên, NLĐ, biến mỗi CĐCS thành một trạm phát sóng tin cậy, hữu ích.

Chỉ khi có sự chuyển đổi đồng bộ và quyết liệt, chúng ta mới có thể biến pháp luật từ những văn bản khô khan thành công cụ vững chắc, bảo vệ hàng triệu NLĐ trong hành trình xây dựng và phát triển đất nước.